به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ صادرات پسته ایران به اتحادیه اروپا، یکی از مهم‌ترین مقاصد این محصول استراتژیک، اکنون با بحرانی جدی و کم‌سابقه روبه‌رو شده است. در ماه مارس سال جاری، اتحادیه اروپا پنج محموله پسته ایرانی را به دلیل آلودگی بالای آفلاتوکسین بازگرداند؛ اقدامی که نه فقط نگرانی‌های بهداشتی را برجسته کرد، بلکه زنگ خطری برای آینده صادرات پسته ایران به صدا درآورد.

تهدید واقعی، فرصت محدود

در واکنش به تکرار موارد آلودگی، مقامات اروپایی به صادرکنندگان ایرانی مهلتی شش‌ماهه داده‌اند تا نسبت به بهبود کیفیت محصول و کاهش سطح آفلاتوکسین اقدام کنند. در غیر این صورت، صادرات رسمی پسته ایران به کشورهای عضو اتحادیه اروپا به طور کامل ممنوع خواهد شد. 

این هشدار جدی، در حالی صادر شده که پسته دومین محصول صادراتی کشاورزی ایران از نظر ارزآوری محسوب می‌شود و از دست رفتن بازار اروپا می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیری برای اقتصاد بخش کشاورزی و معیشت هزاران باغدار به ‌همراه داشته باشد.

چرایی بحران؛ اقلیم، ضعف نظارت و مدیریت پس از برداشت

پسته محصولی است که در اقلیم گرم و خشک رشد می‌کند اما همین شرایط در صورت عدم مدیریت علمی، بستری مناسب برای رشد قارچ‌های تولیدکننده آفلاتوکسین فراهم می‌آورد. تغییرات اقلیمی، کاهش بارش‌ها و بحران کم‌آبی موجب نارسایی و آسیب‌دیدگی بیشتر محصول شده‌اند. این در حالی‌ است که نبود فرآیندهای دقیق و علمی در برداشت، خشک‌کردن، انبارداری و بسته‌بندی، به افزایش خطر آلودگی کمک کرده است.

علاوه بر آن، سامانه‌های نظارتی و آزمایشگاهی صادرات در ایران هنوز از هماهنگی و جامعیت لازم برای کنترل سیستماتیک برخوردار نیستند. برخی صادرکنندگان، بدون انجام آزمون‌های دقیق آفلاتوکسین، اقدام به ارسال محصول به بازارهای حساس اروپا می‌کنند؛ اقدامی که اعتماد دیرینه به پسته ایرانی را خدشه‌دار کرده است.

واکنش‌ها و تلاش‌ها

سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (FAO) در اقدامی قابل توجه، در ماه مارس سال ۲۰۲۵ چند کارگاه تخصصی در ایران برگزار کرد تا زنجیره ارزش پسته را از مرحله مزرعه تا صادرات توانمند کند. این تلاش‌ها شامل آموزش تولیدکنندگان، صادرکنندگان و کارشناسان فنی برای شناسایی و کنترل آفلاتوکسین بود.

در داخل کشور نیز برخی نهادهای دولتی از تدوین دستورالعمل‌های جدید کنترل کیفی خبر داده‌اند اما اجرای این دستورالعمل‌ها بدون مشارکت بخش خصوصی و انجمن‌های تخصصی، ممکن نیست. به گفته سید محمدمهدی بورومندی، معاون وزیر جهاد کشاورزی در صورت تداوم این روند، بازارهای بین‌المللی در دو سال آینده ممکن است به ‌طور کامل از پسته ایران فاصله بگیرند.

معضل صادرات غیرمستقیم؛ دور زدن ممنوعیت‌ها یا تهدید مضاعف؟

در حالی که برخی صادرکنندگان، به امید حفظ درآمد، پسته ایران را از مسیر کشورهای ثالث مانند ترکیه و آذربایجان به اروپا ارسال می‌کنند، این راه‌حل موقت به مشکلی ساختاری بدل شده است. 

اتحادیه اروپا اکنون با حساسیت بیشتری محموله‌های پسته با منشا ایرانی را حتی اگر از طریق کشورهای واسطه ارسال شوند، ردیابی و بررسی می‌کند. اگر چنین روندی ادامه یابد، احتمال ممنوعیت ورود هر نوع پسته مشکوک به منشا ایرانی به بازار اروپا، دور از ذهن نخواهد بود.

آثار اقتصادی حذف پسته از بازار اروپا

بازار اتحادیه اروپا نه فقط از نظر حجم واردات، بلکه از نظر قیمت‌گذاری نیز از ارزشمندترین بازارهای هدف پسته ایران محسوب می‌شود. طبق آمار رسمی، حدود ۱۸ تا ۲۰ درصد از صادرات پسته ایران به این منطقه اختصاص دارد و میانگین قیمت فروش پسته در بازار اروپا بین ۲۰ تا ۳۰ درصد بالاتر از دیگر بازارهاست. حذف این بازار، به ‌طور مستقیم موجب کاهش درآمد ارزی سالانه کشور در حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلیون دلار خواهد شد.

در کنار آن، شوک به زنجیره ارزش پسته، نه فقط  باغداران، بلکه صادرکنندگان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. کاهش صادرات به معنای انباشت محصول در داخل، افت قیمت در بازار داخلی و افزایش ضرر کشاورزان خواهد بود. این وضعیت همچنین توان رقابتی ایران را در برابر رقبایی مانند آمریکا، ترکیه و افغانستان کاهش می‌دهد؛ کشورهایی که با سرمایه‌گذاری گسترده در فرآوری و کنترل کیفی، در حال تصاحب سهم ایران از بازارهای جهانی هستند.

راه برون‌رفت چیست؟

برای حفظ بازارهای استراتژیک، یک برنامه ملی برای مدیریت بحران آفلاتوکسین ضروری است. این برنامه باید شامل مواردی همچون «سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های آزمایشگاهی و تقویت مراکز کنترل کیفیت صادراتی»، «تدوین و اجرای استانداردهای اجباری برای مدیریت پس از برداشت»، «توسعه زنجیره سرد و تجهیزات پیشرفته برای خشک‌کردن و بسته‌بندی استاندارد» و «تشکیل یک کارگروه مشترک بین دولت، اتاق بازرگانی، انجمن پسته و مراکز علمی» باشد.

همچنین شفاف‌سازی در مورد صادرات غیرمستقیم و تعامل با کشورهای واسطه برای جلوگیری از لطمه به اعتبار ملی، بخشی از این راه‌حل‌هاست.

در مجموع، اعتبار پسته ایران که طی دهه‌ها به دلیل کیفیت بالا و طعم منحصر ‌به ‌فرد شکل گرفته، اکنون در آستانه بحرانی بی‌سابقه قرار دارد. راه برون‌رفت از این بحران، نه انکار واقعیت، بلکه پذیرش مسؤولیت و حرکت هماهنگ برای نجات این محصول استراتژیک است.