اقتصاد معاصر-محسن فاطمی، پژوهشگر اقتصادی: در جهان امروز، اقتصاد دیگر به مرزهای جغرافیایی محدود نیست. رقابت بر سر سهم از بازارهای جهانی به اندازه‌ای شدت گرفته که کشورها ناگزیرند علاوه بر تولید، برای فروش موثر کالا و خدمات خود نیز استراتژی‌های دقیقی طراحی کنند. یکی از ابزارهای مهم در این زمینه، بهره‌گیری از ظرفیت دیپلماسی اقتصادی و به طور خاص، نقش‌آفرینی رایزنان بازرگانی در کشورهای هدف است.
رایزنان بازرگانی، نمایندگانی هستند که با استقرار در کشورهای خارجی، ماموریت دارند بازارها را شناسایی، ظرفیت‌ها را استخراج و موانع پیش روی صادرکنندگان را هموار کنند. آنان پل ارتباطی میان بنگاه‌های داخلی و فرصت‌های بیرونی‌اند و اگر به‌درستی انتخاب، تجهیز و هدایت شوند، می‌توانند به عنوان موتور محرک صادرات غیرنفتی عمل کنند.
ایران نیز طی دهه‌های اخیر تلاش کرده با اعزام رایزنان بازرگانی به برخی کشورهای هدف، سهم خود از تجارت جهانی را افزایش دهد. اما بررسی‌های میدانی و داده‌های رسمی نشان می‌دهد که ساختار فعلی اعزام و عملکرد این رایزنان با چالش‌های متعددی روبه‌رو است؛ از جمله محدودیت در تعداد، ضعف در آموزش تخصصی و نبود ارتباط موثر با بخش خصوصی. در مقابل، کشورهایی مانند ترکیه با الگویی نسبتا موفق‌تر، نه فقط پوشش جغرافیایی وسیع‌تری دارند، بلکه با تکیه بر نهادهای منسجم و همکاری نزدیک دولت و بخش خصوصی، توانسته‌اند نقش پررنگ‌تری در بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی ایفا کنند.
مروری بر وظایف و جایگاه رایزنان بازرگانی ایران
دیپلماسی تجاری یکی از مهم‌ترین ابزارهای کشورها برای توسعه بازارهای صادراتی و تقویت تعاملات اقتصادی در سطح بین‌الملل است. در این میان، رایزنان بازرگانی به عنوان بازوان اجرایی دولت در کشورهای هدف ایفای نقش می‌کنند؛ افرادی که وظیفه‌شان چیزی فراتر از حضور نمادین در سفارتخانه‌هاست. آن‌ها باید با درک دقیق از اقتصاد کشور میزبان، روندهای بازار، الزامات قانونی تجارت خارجی و ظرفیت‌های تولیدی کشور خود، میان این دو حوزه پل ارتباطی موثری ایجاد کنند.
در ایران، متولی اصلی اعزام رایزنان بازرگانی، سازمان توسعه تجارت است که زیر نظر وزارت صنعت، معدن و تجارت فعالیت می‌کند. به طور رسمی، رایزنان موظف‌اند نسبت به شناسایی بازارهای هدف، پیگیری فرصت‌های صادراتی، ارائه مشاوره به تجار ایرانی و تسهیل فرآیندهای ورود به بازارهای خارجی اقدام کنند. همچنین برگزاری نشست‌های مشترک تجاری، مشارکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی، برقراری ارتباط با اتاق‌های بازرگانی و نهادهای اقتصادی کشور میزبان نیز در چارچوب وظایف آن‌ها قرار دارد.
با این حال، واقعیت میدانی حکایت از آن دارد که این جایگاه در ساختار اجرایی کشور ما چندان تثبیت‌شده و اثربخش نیست. برخی از رایزنان بدون داشتن آموزش تخصصی در حوزه تجارت بین‌الملل یا حتی بدون سابقه میدانی، صرفا بر اساس روابط اداری یا سیاسی به این موقعیت‌ها دست یافته‌اند. همین مساله موجب شده که در عمل، بسیاری از این افراد از ایفای نقش موثر در فضای رقابتی تجارت جهانی بازبمانند.
از سوی دیگر، ضعف در تامین بودجه عملیاتی، نبود نظام ارزیابی عملکرد مشخص و ناهماهنگی با بدنه دیپلماسی رسمی کشور، موجب شده که رایزنان بازرگانی در بسیاری موارد عملا به انجام وظایف صوری یا صرفا صدور گزارش‌های آماری اکتفا کنند.
نکته مهم دیگر، فقدان ارتباط مستمر و موثر با بخش خصوصی و صادرکنندگان واقعی کشور است. رایزنی بازرگانی زمانی می‌تواند موثر واقع شود که حلقه واسط میان نیازهای بازار خارجی و توان تولیدی داخلی باشد، نه صرفا بازوی اطلاع‌رسانی سفارت.
با توجه به همه این نکات، جایگاه رایزنان بازرگانی ایران نیازمند بازنگری عمیق است؛ چه در شیوه گزینش و آموزش آن‌ها، چه در ساختار حمایتی و چه در نحوه ارزیابی عملکرد. تجربه کشورهای موفق مانند ترکیه نشان می‌دهد که بدون انسجام ساختاری و تعامل نزدیک با بخش خصوصی، رایزنان بازرگانی نمی‌توانند موتور محرک صادرات باشند، بلکه صرفا به یک بخش غیرموثر از سازوکار دولتی بدل خواهند شد.
بررسی عملکرد رایزنان بازرگانی ایران در میدان عمل
واقع‌گرایی اقتضا می‌کند که در ارزیابی نهادها و ابزارهای سیاست‌گذاری، از دیدگاه رسمی فاصله بگیریم و به واقعیت‌های اجرایی توجه کنیم. رایزنان بازرگانی نیز از این قاعده مستثنی نیستند. گرچه در سیاست‌های کلان کشور همواره بر نقش آنان در توسعه صادرات تاکید شده اما آنچه در عمل اتفاق افتاده، فاصله معناداری با اهداف تعیین‌شده دارد.
در سال‌های اخیر، تعداد رایزنان فعال ایران در کشورهای مختلف به‌شدت کاهش یافته است. در برخی مقاطع، کل شبکه رایزنان بازرگانی ایران به کمتر از ۱۰ نفر در سراسر جهان محدود بوده؛ آن‌هم عمدتا در کشورهای خاصی مانند عراق، چین، روسیه یا هند. این در حالی است که بسیاری از رقبای منطقه‌ای ما، از جمله ترکیه، شبکه‌ای پرتعداد و گسترده از رایزنان بازرگانی در ده‌ها کشور برقرار کرده‌اند و همین مساله، تاثیر مستقیمی بر حضور کالاهای تولیدی‌شان در بازارهای خارجی داشته است.
اما محدودیت به کمیت خلاصه نمی‌شود. کیفیت ماموریت‌های رایزنی نیز محل تامل جدی است. در موارد متعدد، انتخاب رایزنان نه بر مبنای تخصص و تجربه در حوزه تجارت بین‌الملل، بلکه بر پایه سوابق مدیریتی، ملاحظات سیاسی یا حتی روابط فردی انجام شده است. نتیجه چنین رویه‌ای آن است که برخی از رایزنان، بدون آشنایی کافی با زبان، فرهنگ یا زیرساخت‌های حقوقی و تجاری کشور میزبان، راهی ماموریت‌هایی شده‌اند که طبیعتا نیازمند دانش و مهارت تخصصی است.
از سوی دیگر، ارتباط رایزنان با بدنه واقعی بخش خصوصی کشور بسیار ضعیف است. بسیاری از شرکت‌های صادرکننده، اتحادیه‌ها و اتاق‌های بازرگانی، هیچ ارتباط موثری با رایزنان در خارج از کشور ندارند و عملا از ظرفیت آن‌ها بی‌بهره‌اند. گزارش‌هایی که از ماموریت‌های رایزنی به کشور بازمی‌گردد، عمدتا شامل اطلاعات عمومی یا آمارهای قابل دستیابی است و کمتر پیش می‌آید که رایزنی توانسته باشد از یک فرصت واقعی تجاری بهره‌برداری کرده یا مانع از هدررفت آن شده باشد.
باید توجه داشت که رایزن بازرگانی، صرفا گزارش‌گر نیست. وی باید فعال اقتصادی، تحلیل‌گر بازار، مذاکره‌کننده و در بسیاری موارد، حلال مشکلات صادراتی باشد. وقتی ابزارهای لازم برای ایفای این نقش فراهم نباشد، یا فرد مامور فاقد صلاحیت‌های تخصصی باشد، طبیعی است که ماموریت نیز به نتیجه مطلوب نخواهد رسید.
در نهایت، نباید از نظر دور داشت که ساختار حمایتی و پشتیبانی داخلی نیز ناکارآمد است. رایزنی که در کشوری دورافتاده و بعضا پرهزینه مشغول فعالیت است، باید پشتوانه قوی در تهران داشته باشد؛ نه فقط از نظر مالی، بلکه از نظر دسترسی به اطلاعات، تعامل بین‌دستگاهی و هماهنگی با دستگاه دیپلماسی. متاسفانه این زیرساخت حمایتی نیز در بسیاری موارد یا وجود ندارد یا در حدی نیست که بتواند ماموریت رایزنی را به ماموریتی موثر و نتیجه‌محور تبدیل کند.
تحلیل نقاط قوت و ضعف رایزنان بازرگانی ایران
نگاهی واقع‌بینانه به عملکرد رایزنان بازرگانی ایران، هم نقاط قوتی را پیش چشم قرار می‌دهد و هم ضعف‌هایی که به وضوح به چشم می‌آید. شناخت دقیق این ابعاد می‌تواند کلید بازسازی و بهبود این نهاد مهم در دیپلماسی اقتصادی باشد.
نقاط قوت: یکی از امتیازات رایزنان ایرانی، آشنایی نسبی آنان با بازارهایی است که سابقه تاریخی و فرهنگی مشترک با ایران دارند. این موضوع به آن‌ها کمک می‌کند تا با درک بهتر مناسبات محلی، اطلاعات مناسبی درباره فرصت‌ها و تهدیدهای بازارهای هدف به دست آورند. به علاوه، وجود یک چارچوب قانونی و سازمانی مشخص که زیر نظر سازمان توسعه تجارت شکل گرفته، نشان از عزم کشور برای استفاده از این ظرفیت دارد. هرچند این چارچوب به شکل کامل و مؤثر اجرا نمی‌شود اما پایه‌های لازم برای توسعه آن وجود دارد.
در برخی موارد نیز رایزنان توانسته‌اند با همکاری سفارتخانه‌ها، حمایت‌هایی را برای حضور در نمایشگاه‌ها و برگزاری رویدادهای تجاری فراهم کنند که این موضوع به افزایش ارتباطات تجاری کمک می‌کند.
نقاط ضعف: با وجود این، مشکلاتی اساسی در مسیر عملکرد رایزنان دیده می‌شود. کاهش قابل توجه تعداد رایزنان، که منجر به عدم پوشش مناسب بازارهای مهم شده، یکی از چالش‌های اصلی است. از سوی دیگر، ضعف در انتخاب و آموزش رایزنان، باعث شده بسیاری از آن‌ها بدون تجربه یا دانش کافی به این سمت‌ها منصوب شوند و نتوانند به درستی از فرصت‌های تجاری بهره‌مند شوند.
ضعف در تعامل با بخش خصوصی نیز مشکل دیگری است که باعث می‌شود رایزنان نتوانند به عنوان رابطی فعال و موثر بین تولیدکنندگان و بازارهای هدف عمل کنند. در بسیاری موارد، ارتباط آن‌ها با صادرکنندگان و تشکل‌های تجاری محدود و غیرمستمر است.
از سوی دیگر، کمبود منابع مالی، نبود امکانات فنی و پشتیبانی اجرایی مناسب، رایزنان را در انجام وظایف خود دچار مشکل کرده است. این وضعیت در کنار ناهماهنگی‌های موجود بین دستگاه‌های مختلف دولتی، باعث شده که کارایی این نهاد به شدت کاهش یابد.
مقایسه و تحلیل مدل ایران و ترکیه در اعزام رایزنان بازرگانی
در بررسی نقش رایزنان بازرگانی در توسعه روابط اقتصادی، مقایسه وضعیت ایران و ترکیه نکات قابل توجهی را پیش رو قرار می‌دهد. شبکه رایزنان، به عنوان بازوان مهم دیپلماسی اقتصادی، باید علاوه بر کمیت، از کیفیت بالایی نیز برخوردار باشد؛ موضوعی که در عملکرد دو کشور به شکل متفاوتی نمود یافته است.
تعداد و حوزه فعالیت رایزنان
ایران طی سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای افزایش تعداد رایزنان خود انجام داده و به حدود ۲۰ نفر رسیده است اما این تعداد در برابر گستردگی شبکه ترکیه که حدود ۲۵۰ رایزن بازرگانی فعال در بیش از ۱۰۰ کشور را پوشش می‌دهد، بسیار محدود به نظر می‌رسد. رایزنان ایرانی معمولا در کشورهایی فعال‌اند که ارتباطات تاریخی و سیاسی مستحکمی با ایران دارند؛ مانند عراق، چین، روسیه و هند. اما این تمرکز محدود جغرافیایی، شاید از گسترش روابط تجاری ایران در بازارهای جدید جلوگیری کند.
در مقابل، ترکیه با اعزام رایزنان خود به بازارهای متنوعی در غرب، آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین، توانسته است دامنه نفوذ اقتصادی خود را گسترش دهد. این تنوع جغرافیایی موجب شده تا ترکیه با انعطاف‌پذیری بیشتری به فرصت‌های جدید پاسخ دهد و جای پای خود را در بازارهای جهانی مستحکم‌تر کند.
ویژگی‌های مدل ترکیه
یکی از نقاط قوت مدل ترکیه، سازمان‌دهی منسجم و شفاف آن است که به وضوح وظایف رایزنان را تعیین و برای انتخاب آن‌ها معیارهای تخصصی و حرفه‌ای در نظر گرفته است. رایزنان ترک کسانی هستند که دانش عمیق از تجارت بین‌الملل دارند و با زبان و فرهنگ کشورهای مقصد آشنا هستند، نکته‌ای که باعث می‌شود آن‌ها ارتباطات موثرتری برقرار کنند.
همچنین، ترکیه به آموزش‌های مداوم و به‌روز رایزنان خود توجه ویژه‌ای دارد. برگزاری دوره‌های تخصصی و کارگاه‌های آموزشی، آنان را برای مواجهه با تحولات بازارهای جهانی آماده می‌کند و توانایی‌شان در شناسایی فرصت‌ها و مدیریت چالش‌ها را افزایش می‌دهد.
ارتباط نزدیک رایزنان با بخش خصوصی نیز از دیگر عوامل موفقیت ترکیه است؛ این تعامل سبب شده رایزنان نه فقط نقش نمایندگی دیپلماتیک، بلکه نقش مشاور و واسطه‌ای موثر در تسهیل صادرات و واردات را ایفا کنند. از سوی دیگر، پشتیبانی مالی و لجستیکی دولت ترکیه به رایزنان این امکان را می‌دهد که بدون دغدغه منابع، ماموریت‌های خود را با کیفیت بالاتری دنبال کنند.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
مطالعه وضعیت رایزنان بازرگانی ایران در مقایسه با مدل موفق ترکیه نشان می‌دهد که هنوز راه نسبتا طولانی برای رسیدن به بهره‌وری مطلوب در این حوزه وجود دارد. با وجود تلاش‌های انجام شده برای افزایش تعداد رایزنان، محدودیت‌هایی در زمینه تنوع جغرافیایی، کیفیت انتخاب و آموزش آن‌ها مشاهده می‌شود که مانع از بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های دیپلماسی اقتصادی کشور شده است.
تجربه ترکیه نشان می‌دهد که وجود یک ساختار سازمانی منسجم، معیارهای دقیق و حرفه‌ای در انتخاب رایزنان و برنامه‌های آموزش مداوم، می‌تواند نقش مهمی در توسعه روابط تجاری بین‌المللی ایفا کند. همچنین، گسترش حوزه فعالیت رایزنان و ایجاد تعامل مستمر و موثر با بخش خصوصی، از جمله عوامل کلیدی موفقیت در این زمینه به شمار می‌رود.
با توجه به این نکات، ایران می‌تواند با اتخاذ یک رویکرد راهبردی و بهره‌گیری از تجارب موفق منطقه‌ای، گام‌های موثرتری برای ارتقای شبکه رایزنان بازرگانی خود بردارد. حمایت‌های ساختاری، تامین منابع لازم و ایجاد هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف، از جمله اقدامات حیاتی در این مسیر است.
در نهایت، رایزنان بازرگانی به عنوان نمایندگان اصلی کشور در عرصه اقتصادی بین‌المللی، نقشی بسیار مهم در تحقق اهداف توسعه‌ای ایران دارند و به همین دلیل ارتقای کارایی و اثربخشی آن‌ها باید به عنوان اولویتی جدی در سیاست‌های تجاری کشور مدنظر قرار گیرد.