اقتصاد معاصر-مجتبی بابائی، پژوهشگر حوزه صنعت: صنعت آهن و فولاد به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و پویاترین صنایع در سطح جهان شناخته می‌شود که یکی از مهمترین عناصر زیرساخت اقتصادی صنعتی یک ملت است و مصرف سرانه فولاد، شاخصی گویا از صنعتی‌شدن و پیشرفت یک کشور است.
این صنعت یک بخش بسیار پیچیده است که به طور ذاتی با اقتصاد جهانی به عنوان یک کل مرتبط است. ازاین‌رو، تحولات جدید در این صنعت تاثیر به سزایی بر اقتصادهای جهانی دارد؛ با این حال، به شدت مستعد تاثیرپذیری از رویدادهای بین‌المللی نیز است.
در واقع، صنعت آهن و فولاد یک بخش اقتصادی است که به استخراج، فراوری و تبدیل آهن به انواع آلیاژهای آن اختصاص دارد و فولاد به دلیل تقاضای بالای آن توسط صنایع بزرگ و کلیدی مانند ساخت‌وساز، حمل‌ونقل و ساخت ماشین‌آلات، یکی از پرکاربردترین مواد برای توسعه جهانی است. زنجیره ارزش آهن و فولاد شامل سنگ‌آهن، آهن اسفنجی، فولاد میانی و محصولات فولادی است.
تغییرات تولید زنجیره ارزش آهن و فولاد ایران در یک دهه اخیر
سنگ‌آهن منبع آهن و حلقه اول زنجیره ارزش صنعت آهن و فولاد است؛ بنابراین، برای تولید فولاد یک ماده ضروری است که به نوبه خود برای حفظ یک پایه صنعتی قوی حیاتی است. طبق برآورد سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده آمریکا، منابع جهانی سنگ‌آهن بیش از ۸۰۰ میلیارد تن است که حاوی بیش از ۲۳۰ میلیارد تن آهن خواهد بود. طبق گزارش این سازمان، میزان تولید سنگ‌آهن جهان در سال ۲۰۲۴ حدود یک میلیارد و ششصد تن بوده که استرالیا با تولید ۵۸۰ میلیون تن در رتبه اول قرار دارد و ایران با تولید ۵۹ میلیون تن در جایگاه پنجم جهان قرار گرفته است.
آهن اسفنجی به عنوان دومین حلقه از زنجیره ارزش آهن و فولاد معمولا حاوی حدود ۹۰ تا ۹۴ درصد آهن است و بقیه آن از ناخالصی‌هایی مانند سیلیس، کربن، گوگرد و فسفر تشکیل شده است. ساختار متخلخل آن سطح بالایی را ایجاد می‌کند که آن را به یک ماده اولیه عالی برای فولادسازی تبدیل می‌کند. طبق آمار انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران (ایسپا)، میزان تولید آهن اسفنجی ایران در طی سال‌های اخیر همواره رشد داشته است. میزان تولید آهن اسفنجی در سال ۱۴۰۳ حدود ۳۳.۶۵۹ هزار تن بوده که نسبت به سال ۱۳۹۶ (۲۲.۵۶۰ هزار تن) حدود ۲.۴۹ درصد رشد داشته است. افزایش تولید سنگ‌آهن، توسعه و سرمایه‌گذاری واحدهای تولیدکننده آهن اسفنجی، دسترسی به منابع انرژی ارزان (گاز طبیعی)، افزایش تقاضا برای فولاد داخلی وصادرات و حمایت‌های دولتی و سیاست‌های صنعتی را می‌توان از جمله دلایل رشد تولید آهن اسفنجی طی سال‌های اخیر در ایران معرفی کرد.
رشد چشمگیر تولید فولاد میانی طی دهه اخیر
فولاد خام یا فولاد میانی به محصولاتی اطلاق می‌شود که در مراحل اولیه تولید فولاد شکل می‌گیرند و هنوز به محصولات نهایی یا قابل استفاده در صنایع مختلف تبدیل نشده‌اند. این نوع فولاد معمولا به عنوان ماده اولیه برای تولید محصولات نهایی فولادی به کار می‌رود. محصولات فولاد میانی شامل شمش کوچک (Billet)، شمش بزرگ (Bloom) و تختال (Slab) هستند که در مراحل بعدی به محصولات فولادی تبدیل می‌شوند. تولید فولاد میانی در ایران در سال‌های اخیر دارای نوسان بوده اما در مجموع در یک دهه اخیر میزان تولید فولاد میانی کشور رشد بسیار چشمگیری داشته است ولی همچنان با هدف‌گذاری ۵۵ میلیون تنی، سند چشم‌انداز توسعه ۱۴۰۴ فاصله بسیار زیادی دارد. میزان تولید فولاد میانی در سال ۱۴۰۳ حدود ۳۰.۲۸۵ هزار تن بوده که به نسبت سال ۱۳۹۴ (۱۶.۶۵۶ هزار تن) حدود ۸.۸۱ درصد رشد داشته است.
محصولات فولادی به محصولاتی اطلاق می‌شود که در مراحل نهایی تولید فولاد شکل می‌گیرند و برای کاربرد در صنایع مختلف استفاده می‌شوند. محصولات نهایی فولاد شامل مقاطع طویل فولادی (تیرآهن، میلگرد، نبشی، ناودانی و سایر مقاطع) مقاطع تخت فولادی (ورق گرم، ورق سرد و ورق پوشش‌دار) هستند. تولید محصولات فولادی نیز در سال‌های اخیر دارای نوسان بوده ولی در یک دهه اخیر میزان تولید فولاد میانی کشور رشد نسبتا محسوسی داشته است. میزان تولید محصولات فولادی در سال ۱۴۰۳ حدود ۲۲.۰۹۲ هزار تن بوده که به نسبت سال ۱۳۹۴ (۱۷.۳۷۵ هزار تن) حدود ۲.۲۷ درصد رشد داشته است.
تغییرات واردات و صادرات زنجیره ارزش آهن و فولاد در یک دهه اخیر
بررسی میزان صادرات کنسانتره آهن در بازه ۱۳۹۴-۱۴۰۳ نشان می‌دهد که مجموع ارزش حاصل از عملکرد این بخش برابر با ۱.۵۳۵.۲۲۱.۸۹۲ دلار بوده و بیشترین میزان صادرات در سال ۱۴۰۲ به مقدار ۶۲۰.۴۸۰.۱۵۲ دلار و کمترین آن در سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ به مقدار صفر دلار ثبت شده است. همچنین، میزان واردات آن در طی این یک دهه تقریبا صفر بوده است. به طور کلی در زمینه کنسانتره آهن در یک دهه اخیر، ایران یک کشور صادرکننده صرف بوده که این موضوع در نگاه اول شاید به دلایل درآمد ارزی سریع، اشتغال در بخش معدن و فراوری اولیه به عنوان یک نشانه مثبت اقتصادی تلقی شود اما از آنجایی که کنسانتره آهن یک محصول نیمه‌خام است و به نسبت سایر محصولات زنجیره آهن و فولاد ارزش افزوده کمتری ایجاد می‌کند، نشانه‌ای از خام‌فروشی و از دست رفتن فرصت‌های اقتصادی مهم است.
بررسی میزان صادرات آهن اسفنجی در بازه ۱۳۹۴-۱۴۰۳ نشان می‌دهد که مجموع ارزش حاصل از عملکرد این بخش برابر با ۱.۴۶۶.۸۸۹.۵۱۷ دلار بوده و بیشترین میزان صادرات در سال ۱۴۰۲ به مقدار ۳۶۱.۲۸۳.۶۶۰ دلار ثبت شده است. همچنین میزان واردات نیز بیانگر آن است که مجموع ارزش حاصل از عملکرد آن در این بازه برابر با ۱.۵۳۵.۴۷۱ دلار بوده و بیشترین میزان واردات در سال ۵۴۱.۰۲۱ دلار به ثبت رسیده است. صادرات آهن اسفنجی می‌تواند نشانه مثبت از صنعتی شدن و ایجاد ارزش افزوده نسبت مواد خام (کنسانتره آهن) باشد اما در مقابل ارزش افزوده محصولات میانی و نهایی فولاد نشان‌دهنده از دست دادن مزایای اقتصادی بزرگتر است.
بررسی واردات و صادرات فولاد میانی در سال‌های ۱۳۹۴-۱۴۰۳ بیانگر آن است که میزان واردات به شدت کاهش یافته و میزان صادرات افزایش قابل توجهی داشته است. البته در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال ۱۴۰۲ میزان صادرات کاهشی بوده و میزان واردات افزایشی بوده است. با بررسی دقیق می‌توان دریافت که صادرات فولاد میانی در سال ۱۴۰۳ حدود یک میلیارد دلار نسبت به سال ۱۴۰۲ دچار کاهش شده که این موضوع باعث کاهش تولید ناخالص ملی، کاهش اشتغال و جلوگیری از توسعه اقتصادی کشور خواهد شد. یکی از دلایل بسیار مهم این کاهش صادرات ناشی از مشکلات ناترازی انرژی در بخش‌های برق و گاز است که همه شرکت‌های تولیدکننده فولاد در کشور را با خود درگیر کرده است.
بررسی واردات و صادرات محصولات فولادی در طی سال‌های ۱۳۹۴-۱۴۰۳ نشان‌دهنده آن است که میزان واردات به شدت کاهش یافته و میزان صادرات افزایش داشته است. با بررسی دقیق جدول می‌توان دریافت که میزان موازنه حجمی واردات و صادرات تا سال ۱۳۹۶ منفی بوده اما در طی سال‌های اخیر، این موازنه مثبت بوده که بیانگر افزایش صادرات و افزایش درآمد ارزی است. در طی زنجیره ارزش آهن و فولاد تولید محصولات فولادی بیشترین ارزش افزوده را ایجاد می‌کند که باعث جلوگیری از خام‌فروشی و افزایش درآمد خواهد شد.
چالش‌های نوین صنعت آهن و فولاد
از مهمترین چالش‌های صنعت آهن و فولاد می‌توان به محدودیت انرژی (گاز و برق)، افزایش شدید نرخ برق و گاز، عدم توزیع تخصصی محدویت‌های برق و گاز و تامین مواد اولیه اشاره کرد که این صنعت بسیار مهم کشور را دچار مشکلات عدیده‌ای کرده است. این مشکلات در سال ۱۴۰۳ باعث کاهش محسوس و قابل توجه تولید و صادرات فولاد در کشور شده، به طوری که در مقایسه با سال ۱۴۰۲ میزان صادرات کل زنجیره ارزش آهن و فولاد از ۷.۵۹۸ میلیون دلار به ۶.۵۷۵ میلیون دلار (۱۳ درصد کاهش) رسیده است. در واقع در سال ۱۴۰۳، حدود یک میلیارد دلار از صادرات صنعت فولاد کاهش پیدا کرده است. علاوه بر مشکلات فعلی این بخش بسیار مهم کشور، مشکل تامین آب نیز افزوده شده که به احتمال بسیار، همه شرکت‌های بزرگ تولیدکننده فولاد را با خود درگیر خواهد کرد. در صورت عدم رفع مشکلات فعلی از جمله ناترازی انرژی در بخش‌های برق و گاز و ادامه مسیر فعلی در سال‌های آینده شاهد کاهش چشمگیر تولید و صادرات فولاد خواهیم بود که بر روی تولید ناخالص ملی، صادرات، اشتغال‌زایی و توسعه اقتصادی کشور تاثیر به سزایی خواهد گذاشت.
به طور کلی، طی یک دهه اخیر صنعت آهن و فولاد کشور رشد بسیار چشمگیر و قابل توجهی داشته اما مشکلات ناشی از ناترازی انرژی در یک سال اخیر سایه سنگینی بر روی چراغ روشن صنعت آهن و فولاد کشور ایجاد کرده که در صورت عدم چاره‌اندیشی دولت و متولیان، این صنعت دچار عقبگرد خواهد شد.