به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ در سال‌های اخیر و با توجه به تحولات ژئوپولیتیکی و ژئواکونومیکی در نقاط مختلف جهان، قاره آفریقا در کانون توجهات قدرت‌های بزرگ قرار گرفته، به طوری که قدرت‌های میانی مانند ترکیه و ایران نیز سعی در افزایش نفوذ خود در این قاره دارند.
در این میان، منطقه ساحل آفریقا به دلیل موقعیت جغرافیایی و تحولات آن، بستر مناسبی برای افزایش نفوذ ایران فراهم کرده است. ساحل، ناحيه‌اى در قاره افريقا در فاصله ميان شمال آفريقا و آفريقاى سياه، از سِنِگال در غرب تا سودان در شرق امتداد دارد. در سال‌های اخیر و پس از کودتاهای نظامی در سه کشور نیجر، مالی و بورکینافاسو که موجب اخراج نیروهای غربی از منطقه شده، روسیه، ایران و ترکیه در پی پرکردن این خلاء و افزایش نفوذ خود هستند.
لازم به یادآوری است که این سه کشور مذکور اخیرا با تشکیل کنفدراسیون کشورهای ساحل و خروج از نهاد غرب‌محور اکوواس، به دنبال پیکربندی جدیدی در این منطقه هستند. البته احتمال سرایت رویکرد ضد غربی به سایر کشورها و جذب آن‌ها در این اتحاد وجود دارد، به طوری که کشورهای توگو و چاد نیز به نوعی سیگنال‌هایی برای پیوستن به گروه ارسال کرده‌اند.
بنابراین بستر برای ورود پرقدرت ایران به منطقه ساحل فراهم بوده و در این میان، عامل تعیین‌کننده نهایی، مولفه اقتصادی است. بسیاری از کشورهای آفریقایی، ایران را به عنوان یک اقتصاد نفتی غنی محسوب می‌کنند که به آن‌ها در بخش سرمایه‌گذاری کمک می‌کند. با وجود تحریم‌های اقتصادی اعمال شده بر ایران، تهران پیشنهادهایی برای مشارکت با کشورهای آفریقایی ارائه می‌دهد و مراسم و کنفرانس‌هایی برگزار می‌کند.
با وجود نقش محدود ایران در آفریقا در مقایسه با سایر قدرت‌ها، بسیاری معتقدند که کاهش نفوذ غرب در آفریقا، به ویژه خروج فرانسه از بخش غربی این قاره، راه را برای گسترش نفوذ ایران باز می‌کند. همچنین ممکن است به عنوان جایگزین خوبی برای آفریقایی‌ها ظاهر شود. برای مثال، ایران و نیجر در سال جاری توافقنامه همکاری امضا کردند که نشان می‌دهد ایران می‌خواهد از اخراج فرانسه از بورکینافاسو، چاد و نیجر بهره‌برداری کند.
دیپلماسی دولت سیزدهم
در این راستا دولت سیزدهم، دیپلماسی فعالی در ایین امر داشت. محمد مخبر، معاون اول رئیس جمهور وقت ایران و لامین زین، نخست وزیر نیجر دیدار و تحریم‌های غرب علیه رهبران کودتای نظامی در نیجر را رد کرد. مخبر تمایل ایران برای همکاری با نیجر برای دور زدن تحریم‌های آمریکا را تایید کرد. آن‌ها همچنین در مورد اقدامات اولیه برای بازگشایی سفارت نیجر در تهران توافق کردند.
همچنین در جریان سفر اولیویا روامبا، وزیر امور خارجه بورکینافاسو به تهران در سال ۲۰۲۳، ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور سابق، تمایل ایران را برای به اشتراک گذاشتن تجربیات و دستاوردهای خود با کشورهای دوست ابراز کرد.
در اوت ۲۰۲۲، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه سابق ایران از باماکو بازدید و بر تمایل کشورش برای گشودن فصل جدیدی در روابط با باماکو تاکید کرد. در ژوئیه ۲۰۲۳، رئیسی، مقاومت کشورهای آفریقایی در برابر استعمار را به عنوان نمادی از بیداری و هوشیاری آن‌ها دانست و این مساله را ستود.
در ژانویه ۲۰۲۳، علی باقری، معاون سابق وزیر امور خارجه ایران برای تبادل نظر در مورد راه‌های ایجاد همکاری اقتصادی نزدیک‌تر بین دو کشور، از اوآگادوگو بازدید کرد.
البته به نظر می‌رسد که این رویکرد به دلیل اهمیت راهبردی برای منافع ایران، در دولت کنونی نیز ادامه دارد.
تاثیر جنگ ۱۲ رزه
جنگ ۱۲ روزه اسرائیل بر علیه ایران، در کنار تنش‌های پیشین در غرب آسیا و جنگ غزه، می‌تواند موازنه قدرت و اتحادهای راهبردی را تغییر دهد. ایران اکنون با واقعیت جدیدی روبه‌رو است که می‌تواند آن را مجبور به تقویت روابط آفریقایی خود کند.
آفریقا نیز دیدگاه خاص خود را نسبت به این درگیری دارد؛ این قاره جنگ اسرائیل علیه غزه را یک نبرد آزادی‌بخش مشابه جنگ‌های ضد استعماری آفریقا می‌داند و اعتبار و نفوذ اسرائیل در آفریقا در نتیجه این جنگ کاهش یافته است، به طوری که در سال ۲۰۲۳، آفریقای جنوبی به دلیل ارتکاب نسل‌کشی علیه مردم فلسطین، علیه اسرائیل در دیوان بین‌المللی دادگستری اقامه دعوی کرد.
به باور کارشناسان، جنگ بین ایران و اسرائیل و نتیجه آن پیامدهای مثبت و سنگینی بر روابط تهران با قاره آفریقا داشته است. ایران به عنوان یک بازیگر منطقه‌ای ظهور و واقعیت جدیدی را بر منطقه، تعاملات مستقیم آن با واشنگتن و توانایی آن در پاسخگویی به تهدیدها تحمیل کرد.
بر اساس واکنش‌های آفریقایی‌ها به جنگ، نظرات کارشناسان و روند افکار عمومی در بسیاری از کشورهای آفریقایی، ایران با قدرت بیشتری به قاره آفریقا به ویژه ساحل باز خواهد گشت و روابط خود را با کشورهای این قاره به عنوان یک قدرت منطقه‌ای و نظامی تقویت خواهد کرد.
باید توجه داشت که آفریقا می‌تواند مسیرهای دریایی را در اختیار ایران قرار دهد و به تقویت کنترل آن بر شاخ آفریقا همزمان با حضور حوثی‌ها کمک کند. همچنین می‌تواند مواد معدنی و منابع را به ایران صادر و احتمالا فرصتی برای حمایت از کشاورزی در آفریقا پیدا کند.
حرکت آرام در ساحل
تهران روابط دوستانه‌ای با کشورهای غرب آفریقا، به ویژه نیجر، بورکینافاسو و مالی، به ویژه در دوران ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی داشت، زیرا دولت از طریق مخالفت با هژمونی غرب، به ویژه فرانسه و ایالات متحده و با بهره‌گیری از افول غرب پس از کودتاهای نظامی که این کشورها شاهد آن بودند، به دنبال گسترش نفوذ تهران در غرب آفریقا بود تا همکاری ایران را در زمینه‌های امنیتی، نظامی، اقتصادی و دیپلماتیک، علاوه بر روابط قوی با نیجریه، افزایش دهد که در زیر اشاره می‌شود:
نیجر: این کشور از منابع طبیعی فراوانی برخوردار است، زیرا ذخایر اورانیوم، زغال سنگ و طلا دارد و همین امر آن را به ویژه پس از کودتای نظامی که در نیامی رخ داد، مورد توجه ایران قرار داده است. تهران در تلاش است تا از شرایط کنونی برای تقویت حضور خود در نیجر استفاده کند. علاوه بر این، دو کشور توافق کردند که همکاری در زمینه‌های مختلف، به ویژه سیاسی، اقتصادی، علمی و فناوری را افزایش دهند و در عین حال تبادل سفرهای رسمی بین دو کشور را برای تقویت روابط تضمین کنند.
بورکینافاسو: بورکینافاسو از زمان روی کار آمدن حکومت نظامی فعلی در سپتامبر ۲۰۲۲، به شریک جدیدی برای ایران تبدیل شده است. در اکتبر ۲۰۲۳ چندین توافقنامه بین تهران و اوآگادوگو در زمینه‌های انرژی، معدن، داروسازی و آموزش حرفه‌ای امضا شد. با وجود معادن این کشور و تجربه ایران، این زمینه بستر مناسبی برای همکاری دو کشور است. همچنین به دلیل نیازهای دارویی و اینکه حوزه دارو شامل تحریم‌ها نمی‌شود، زمینه‌های بسیار خوب همکاری‌های میان دو کشور را فراهم کرده است. کشت فراسرزمینی در بخشی‌هایی از این کشور نیز می‌تواند برای گسترش تجارت دو کشور تاثیرگذار است.
مالی: مالی و ایران روابط دوستانه‌ای دارند. سادیو کامارا، وزیر دفاع مالی در ماه مه ۲۰۲۳ از این کشور بازدید و ایران توانایی خود را برای تامین تجهیزات نظامی باماکو و تبادل تخصص برای مبارزه با سازمان‌های تروریستی متحد با جنبش طوارق اعلام کرد. این کشور همچنین به دلیل داشتن معادن طلا، می‌تواند در حوزه تهاتر با طلا مناسب باشد، به ویژه که در سال‌های اخیر، بانک‌های مرکزی جهان از جمله ایران به دنبال افزایش ذخایر طلای خود بوده‌اند.
هدف اقتصادی ایران
اقتصاد عامل مهمی در آرمان‌های اقتصادی تهران نسبت به کشورهای آفریقایی سرشار از منابع طبیعی مانند طلا، گاز، نفت و اورانیوم است. بنابراین، تهران تلاش می‌کند تا روابط تجاری خود را در این قاره گسترش داده و تقویت کند و بین سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳، هشت مرکز تجاری در آفریقا، از جمله در کنیا، تانزانیا و اوگاندا، افتتاح کرده است.
تهران همچنین به دنبال گسترش صادرات خود است. صادرات آن به آفریقا در حال حاضر به ۱.۲۸ میلیارد دلار رسیده است، البته ایران قصد دارد با افزایش ده برابری به ۱۲ میلیارد دلار دست یابد.
بنابراین، تهران در جریان سفر رئیسی به کنیا، اوگاندا و زیمبابوه، ۲۱ توافقنامه در بخش‌های مختلف مانند نفت، انرژی، ارتباطات، فناوری اطلاعات، کشاورزی و پزشکی امضا کرد. این امر می‌تواند به طور بالقوه از طریق همکاری اقتصادی در قاره آفریقا، تحریم‌های بین‌المللی اعمال شده بر آن را دور بزند.
در مجموع، اقدام تهران برای تقویت روابط خود با کشورهای آفریقایی ممکن است به دلیل کاهش اثرات انزوای اقتصادی و سیاسی آن باشد. بنابراین، تهران در تلاش است تا اتحادهای جدید زیادی با کشورهای آفریقایی به ویژه ساحل و غرب آفریقا ایجاد کند.