به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ کشاورزی نه فقط یک بخش اقتصادی، بلکه شالوده معیشت و امنیت ملی هر کشور است. در ایران نیز این بخش با چالش‌هایی مانند کمبود آب، تغییرات اقلیمی، فرسایش خاک و ضایعات گسترده محصولات روبه‌روست. در چنین شرایطی، فناوری‌های نوین مانند انرژی هسته‌ای می‌توانند مسیر جدیدی برای افزایش بهره‌وری و کاهش اتلاف منابع ترسیم کنند.
در سال‌های اخیر، استفاده از فناوری هسته‌ای در کشاورزی به یکی از محورهای توسعه پایدار در بسیاری از کشورها تبدیل شده است. این فناوری با استفاده از پرتوهای یونیزان، تکنیک‌های جهش‌زایی و روش‌های ردیابی ایزوتوپی، امکان مدیریت هوشمند منابع و افزایش کیفیت محصولات را فراهم می‌آورد؛ امری که می‌تواند برای کشوری مانند ایران که بخش قابل توجهی از مواد غذایی‌اش را وارد می‌کند، اهمیتی حیاتی داشته باشد.
کاهش ضایعات با تابش کنترل‌شده
بر اساس داده‌های بین‌المللی، میزان ضایعات محصولات کشاورزی در ایران بین ۳۰ تا ۳۵ درصد برآورد می‌شود؛ عددی که معادل غذای سالانه ۹ میلیون نفر است. این حجم از هدررفت، در شرایطی که کشور برای تامین کالاهای اساسی به واردات وابسته است، تهدیدی مستقیم برای امنیت غذایی محسوب می‌شود.
فناوری هسته‌ای از طریق پرتودهی گاما می‌تواند به شکل موثری این ضایعات را کاهش دهد. تابش کنترل‌شده، با از بین بردن میکروارگانیسم‌ها، قارچ‌ها و حشرات، موجب افزایش طول عمر مواد غذایی و کاهش نیاز به نگهدارنده‌های شیمیایی می‌شود. از سوی دیگر، این فرآیند تغییری در ارزش تغذیه‌ای محصولات ایجاد نمی‌کند و از نظر سلامت مصرف‌کننده کاملا ایمن است.
در کشورهایی مانند هند و ژاپن، استفاده از پرتودهی در بسته‌بندی و صادرات میوه‌ها باعث شده میزان ضایعات پس از برداشت تا ۲۰ درصد کاهش یابد. در ایران نیز توسعه سامانه‌های گامای بومی می‌تواند نقش مشابهی ایفا و از اتلاف میلیاردها تومان سرمایه در زنجیره تولید جلوگیری کند.
جهش‌زایی هسته‌ای؛ پاسخ علمی به تغییرات اقلیمی
یکی از تهدیدهای اصلی کشاورزی ایران، فشارهای ناشی از خشکسالی و افزایش شوری خاک است. روش «به نژادی جهشی» با استفاده از پرتوهای هسته‌ای، ابزار موثری برای تولید ارقام مقاوم در برابر این شرایط محسوب می‌شود. در این فرآیند، با اعمال پرتوهای کنترل‌شده بر بذر، تغییرات طبیعی اما هدفمند در ژنوم گیاه ایجاد می‌شود که به ظهور ویژگی‌های مطلوب مانند مقاومت در برابر خشکی یا شوری منجر می‌گردد.
این فناوری بر خلاف مهندسی ژنتیک، نیازی به افزودن ژن خارجی ندارد و در چارچوب فرآیندهای طبیعی جهش صورت می‌گیرد. به همین دلیل از نظر زیست‌محیطی پذیرفته شده و قابل استفاده در برنامه‌های ملی اصلاح بذر است. تجربه کشورهایی مانند چین و پاکستان نشان داده که استفاده از این روش می‌تواند عملکرد محصولات را تا ۳۰ درصد افزایش دهد و پایداری تولید را در مناطق خشک تضمین کند.
ردیابی ایزوتوپی؛ ابزاری برای نجات خاک
فرسایش خاک و کاهش مواد آلی از دیگر چالش‌های پنهان کشاورزی ایران است. خاک‌هایی که به دلیل مصرف بی‌رویه کود و سم، ساختار خود را از دست داده‌اند، توان تامین مواد مغذی برای گیاهان را ندارند. فناوری هسته‌ای با استفاده از ردیاب‌های ایزوتوپی، امکان مطالعه دقیق چرخه مواد مغذی در خاک و کارایی کودهای مصرفی را فراهم می‌کند.
با بهره‌گیری از این داده‌ها، می‌توان میزان مصرف کود را بهینه‌سازی کرد، بازدهی تغذیه گیاه را افزایش داد و از آلودگی منابع آب زیرزمینی جلوگیری نمود. این نوع پایش علمی خاک، پایه‌گذار کشاورزی هوشمند و پایدار است و می‌تواند بهره‌وری تولید را در مقیاس ملی ارتقا دهد.
کنترل آفات بدون سموم شیمیایی
باقی‌ماندن سموم شیمیایی روی محصولات، یکی از مهم‌ترین موانع صادرات کشاورزی ایران است. بازگشت محموله‌هایی مانند پسته و سیب به دلیل وجود آفلاتوکسین یا باقیمانده سموم، نشان‌دهنده ضرورت تغییر رویکرد در مبارزه با آفات است.
در این زمینه، فناوری هسته‌ای دو راهکار کلیدی ارائه می‌دهد. نخست، پرتودهی محصولات برای نابودی تخم و لارو آفات و دوم، تکنیک عقیم‌سازی حشرات (SIT) که با آزادسازی گونه‌های نر عقیم، چرخه تولید مثل آفات را مختل می‌کند. این روش بدون نیاز به سم‌پاشی‌های گسترده، به کنترل طبیعی جمعیت آفات منجر می‌شود و سلامت خاک و محصولات را حفظ می‌کند.
در بسیاری از کشورهای آسیایی، از این روش برای مهار مگس مدیترانه‌ای استفاده شده و نتایج آن کاهش چشمگیر خسارت به باغات بوده است. برای ایران نیز، گسترش این فناوری می‌تواند گامی بلند در جهت توسعه صادرات محصولات سالم و رقابت‌پذیر در بازارهای جهانی باشد.
ضرورت تدوین نقشه راه ملی
با وجود توان علمی و تجربه‌های موفق در داخل کشور، توسعه کشاورزی هسته‌ای هنوز در مرحله پراکنده و آزمایشی قرار دارد. برای آنکه این فناوری به ابزاری واقعی در تامین امنیت غذایی تبدیل شود، نیاز به تدوین یک استراتژی ملی احساس می‌شود؛ استراتژی‌ای که سرمایه‌گذاری در تجهیزات تابشی، آموزش نیروهای متخصص و پیوند میان نهادهای علمی و اجرایی را دربر گیرد.
کشورهایی که این مسیر را طی کرده‌اند، توانسته‌اند هم ضایعات غذایی را کاهش دهند و هم بهره‌وری تولید را افزایش دهند. برای ایران نیز، استفاده هوشمندانه از فناوری هسته‌ای نه یک گزینه انتخابی، بلکه ضرورتی برای پایداری کشاورزی و حفظ امنیت غذایی نسل‌های آینده است.