به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ ترکیه در ۱۵ اکتبر از کشف ۶۹۴ میلیون تن ذخایر عناصر خاکی کمیاب در استان اسکی‌شهر خبر داد که این امر می‌تواند اهمیت این کشور را برای کشورهای واردکننده این عناصر به ویژه در غرب که به دنبال کاهش وابستکی به چین است را کاهش دهد. 

در سپتامبر ۲۰۲۴، ترکیه رسما به پیمان مشارکت امنیت مواد معدنی (MSP) پیوست و متعهد شد که با ایالات متحده، اتحادیه اروپا و سایر شرکا در تولید مواد اولیه حیاتی و عناصر خاکی کمیاب همکاری کند. ترکیه از نظر تنوع مواد معدنی در رتبه دهم جهان قرار دارد و ۲.۲ درصد از ذخایر مواد اولیه صنعتی جهان، یک درصد از ذخایر زغال سنگ، ۰.۸ درصد از ظرفیت انرژی گرمایی و ۰.۴ درصد از ذخایر معدنی فلزی را در اختیار دارد. 

ذخایر عناصر خاکی کمیاب بیلیکووا، واقع در نزدیکی اسکی‌شهر، فرصتی قابل توجه برای ترکیه است تا به بازیگر اصلی در زنجیره تامین مواد معدنی حیاتی تبدیل شود. ارزیابی‌های اولیه وجود عناصر ارزشمندی از جمله سریم، پراسئودیمیوم و نئودیمیوم را نشان می‌دهد که برای فناوری‌هایی از وسایل نقلیه الکتریکی و توربین‌های بادی گرفته تا سیستم‌های دفاعی پیشرفته ضروری هستند. طبق آزمایش‌های اولیه، این سنگ معدن حاوی بیش از یک درصد اکسید عناصر خاکی کمیاب از نظر وزنی است که برای توجیه اقتصادی، استخراج تجاری آن کافی است. این سطح غلظت مناسب است، زیرا با استانداردهای صنعتی برای توسعه تجاری مطابقت دارد و به طور بالقوه ترکیه را به منبع مهم غیرچینی این مواد معدنی حیاتی و امنیت انرژی تبدیل می‌کند. 

شکست توافق با پکن 

اما اعلام این کشف در زمانی صورت گرفت که کنترل چین بر منابع عناصر خاکی کمیاب به یک مساله اصلی در رقابت ایالات متحده و چین تبدیل شده بود. ترکیه به عنوان یک تازه وارد بالقوه به بازارهای عناصر خاکی کمیاب، هنوز فناوری‌های لازم برای فرآوری این عناصر در اختیار ندارد؛ از همین‌رو آن را به یک شریک خارجی وابسته می‌کند. براساس اعلام رسانه‌ها، مذاکرات با طرف چینی به بن‌بست رسید، زیرا پکن در برابر اشتراک دانش پالایش و فرآوری مقاومت می‌کند، رویکردی که آنکارا آن را غیرقابل قبول می‌داند. به طوری که اردوغان تاکید کرد که ترکیه کنترل دارایی‌های استراتژیک را به اشخاص خارجی واگذار نخواهد کرد. 

در سپتامبر ۲۰۲۴، ترکیه با یک شرکت دولتی چینی تفاهم‌نامه‌ای برای همکاری در فرآوری عناصر کمیاب خاکی امضا کرد اما براساس گزارش بلومبرگ، طرف چینی اصرار دارد که این مواد در چین به جای ترکیه فرآوری شوند و در برابر انتقال فناوری مقاومت می‌کند. اما چون ترکیه با این امر محالفت کرد، توافق پیشگفته با شکست مواجه شد. بنابراین، ترکیه مذاکراتی را با ایالات متحده آغاز کرد که نشان‌دهنده یک تغییر راهبردی است، زیرا معامله با یک شرکت آمریکایی احتمالا روابط اقتصادی ترکیه و ایالات متحده را بهبود می‌بخشد. 

با افزایش اهمیت عناصر کمیاب خاکی در بازارهای جهانی انرژی و صنعتی، برنامه‌های ترکیه برای متنوع‌سازی در این عرصه و وابستگی به چین را تشدید می‌کند، بنابراین این امر احتمالا نقش مثبتی در روابط ترکیه و ایالات متحده در دهه‌های آینده ایفا کند. 

ترکیه همواره به دنبال کاهش کسری تجاری خود در برابر چین بوده است. چین منبع اصلی واردات ترکیه است و سیاست‌گذاران این کشور اقداماتی را برای کاهش این شکاف دنبال کرده‌اند. براساس آمار رسمی در اواسط سال ۲۰۲۴، چین بزرگرتین صادرکننده به ترکیه بوده و کسری تجارت خارجی آنکارا حدود ۴۳ میلیارد دلار را در نیمه نخست سال ثبت شد. اگر چین مواد معدنی کمیاب ترکیه را تحت شرایط پکن فرآوری کند، ناترازی تجاری با چین و وابستگی به محصولات واسطه‌ای چینی احتمالا بدتر خواهد شد. سرمایه‌گذاری‌های چین در ترکیه نیز برای ایجاد تعادل در تجارت کافی نیست. 

ترکیه کالاهای تولیدی و فناوری با ارزش بالا مانند لوازم الکترونیکی و ماشین‌آلات را از چین وارد می‌کند. در مقابل مواد اولیه کم‌ارزش‌تر، محصولات کشاورزی و کالاهای واسطه‌ای را صادر می‌کند. این‌عدم تعادل، دستاوردهای اقتصادی ترکیه را محدود می‌کند. علاوه بر این، چالش‌های لجستیکی، دسترسی محدود به بازار داخلی چین و موانع غیرتعرفه‌ای، رقابت را برای صادرکنندگان ترکیه دشوارتر کرده و تسلط محصولات چینی در بازار ترکیه نیز بر فعالیت صنایع محلی سایه افکنده است. این عوامل، همراه با نوسانات ارزی و تنوع ضعیف، یک رابطه تجاری یک‌سویه ایجاد کرده که شدیدا به نفع چین است. 

مهم برای ناتو 

ترکیه به عنوان کشوری با جاه‌طلبی‌های ژئوپلیتیکی در منطقه و فراتر از آن، احتمالا ذخایر عناصر خاکی خود را به یک مزیت تبدیل خواهد کرد. آنکارا با ذخایر گاز و نفت محدود خود بیشتر به دنبال اهمیت ژئوپلیتیکی در حوزه انرژی بود و بحران انرژی در اروپا پس از جنگ روسیه و اوکراین در سال ۲۰۲۲، نقش ترکیه را در سیاست انرژی به دلیل موقعیت جغرافیایی آن افزایش داد. افزایش اخیر در تولید میدان نفتی گابار، تقریبا ۸۰ هزار بشکه در روز و اکتشافات جدید در مناطق مختلف، برنامه‌های استقلال انرژی ترکیه را تقویت کرده است. 

از سال ۲۰۲۲ و به ویژه پس از اختلال در تامین گاز طبیعی روسیه، ترکیه به بازیگری مهم در امنیت انرژی اروپا تبدیل شده است. همزمان با تلاش اتحادیه اروپا برای تنوع بخشیدن به منابع و مسیرهای انرژی خود، موقعیت جغرافیایی استراتژیک ترکیه به عنوان پلی بین دریای خزر و خاورمیانه و بازارهای اروپا، اهمیت جدیدی پیدا کرد. زیرساخت‌های LNG ترکیه و اهداف این کشور برای تبدیل شدن به قطب گاز منطقه‌ای، بر اهمیت آن در راستای امنیت انرژی اروپا می‌افزاید. 

ترکیه به عنوان مرکز ترانزیت برای انرژی دریای خزر عمل می‌کند و از طریق کریدور گاز جنوبی، گاز آذربایجان را از میدان شاه دنیز و به واسطه خط لوله قفقاز جنوبی، ترانس آناتولی (TANAP) و ترانس آدریاتیک (TAP) به جنوب اروپا منتقل می‌کند. این کریدور به سنگ بنای راهبردی تنوع‌بخشی اتحادیه اروپا تبدیل شده و وابستگی به گاز روسیه را کاهش می‌دهد. ترکیه همچنین با سرمایه‌گذاری در پایانه‌های LNG، اتصالات داخلی و ظرفیت ذخیره‌سازی، خود را به عنوان یک مرکز انرژی منطقه‌ای نوظهور قرار داده و انعطاف‌پذیری بیشتری در عرضه ایجاد می‌کند. 

از زمان آغاز جنگ روسیه و اوکراین در سال ۲۰۲۲، اروپا با چالش‌های شدید گاز طبیعی، از جمله افزایش شدید قیمت‌ها، کمبود عرضه و نیاز فوری به جایگزینی گاز خط لوله روسیه مواجه شده است. بنابراین، کریدورها و زیرساخت‌های انرژی ترکیه برای استراتژی بلندمدت انعطاف‌پذیری انرژی و تنوع‌بخشی اروپا ضروری شده‌اند. اکنون نیز کشف ذخایر خاکی کمیاب بر اهمیت این کشور در نگاه اروپا و کلا غربی‌ها می‌افزاید. 

هرچند این مواد معدنی برخلاف نامشان چندان کمیاب هم نیستند اما استخراج و پالایش آن‌ها از نظر فناوری چالش برانگیز و از نظر زیست محیطی پرهزینه است. این پیچیدگی، چین را قادر ساخته تا بر بازار جهانی تسلط یابد و تقریبا ۷۰ درصد از تولید فعلی و نزدیک به ۹۰ درصد از ظرفیت پالایش را به خود اختصاص دهد. 

در سال ۲۰۲۴، اتحادیه اروپا در مجموع ۱۲۹۰۰ تن عناصر خاکی کمیاب وارد کرد که در مقایسه با سال ۲۰۲۳، کاهش شدید ۲۹.۳ درصدی را نشان می‌دهد و عمدتا به دلیل کاهش رشد در صنایع خاص است. چین در سال ۲۰۲۴ همچنان بر واردات عناصر خاکی کمیاب اتحادیه اروپا تسلط داشت و سه کشور چین، روسیه و مالزی در مجموع بیشترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین، در همین سال ایالات متحده ترکیبات و فلزات کمیاب خاکی به ارزش حدود ۱۷۰ میلیون دلار وارد کرد که نیز شدیدا به تامین‌کنندگان خارج به ویژه چین وابسته است. این وابستگی، آسیب‌پذیری راهبردی در بخش‌های حیاتی برای دفاع، انرژی پاک و تولید پیشرفته را آشکار می‌کند. 

از همین‌رو، هدف راهبرد غرب ایجاد اکوسیستم عناصر خاکی کمیاب تنوع است که تسلط چین را محدود کرده و از صنایع کلیدی محافظت کند، به ویژه که تقاضای جهانی برای فناوری‌های انرژی تجدیدپذیر و وسایل نقلیه الکتریکی همچنان رو به افزایش است. در این راستا اهمیت آنکارا با کشف جدید خود برای غرب دوباره افزایش می‌یابد.

ذخایر «بیلیکووا» ترکیه بزرگترین ذخایر جهان نیست و چین، ویتنام و ایالات متحده هنوز از نظر تولید پیشتاز هستند اما یکی از بزرگترین ذخایر دست‌نخورده فلزات خاکی کمیاب سبک در اروپا است.

به گفته وزارت دفاع ایالات متحده، لانتانیم، سریم، نئودیمیم و پرازئودیمیم این سایت از اهمیت راهبردی برخوردارند، زیرا در تولید آهنرباهای کارآمد برای سیستم‌های هدایت موشک، جت‌های جنگنده، توربین‌های بادی و وسایل نقلیه الکتریکی حیاتی هستند. 

این امر، ترکیه را نه فقط به یک دارایی اقتصادی، بلکه به ستونی بالقوه برای امنیت صنعتی ناتو تبدیل می‌کند. اگر این سایت با حمایت غرب توسعه یابد، می‌تواند انعطاف‌پذیری فناوری این اتحاد را تقویت کند و در عین حال وابستگی آن به زنجیره‌های تامین چین را کاهش دهد. برای ایالات متحده، پیشنهاد ترکیه فرصتی نادر برای تضعیف موقعیت پکن در بازار عناصر خاکی کمیاب است. باید توجه داشت که چین در حال حاضر بر تولید و همچنین فرآوری تسلط دارد و هر زمان که تنش‌های ژئوپلیتیکی با واشنگتن افزایش می‌یابد، پکن به محدود کردن صادرات این مواد اقدام می‌کند. بنابراین، راهبرد واشنگتن تنوع بخشیدن به زنجیره‌های تامین و ایجاد شبکه‌ای از شرکای قابل اعتماد است که می‌توانند به طور جمعی اهرم فشار چین را کاهش دهند.