به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ بر اساس اعلام رسمی، یازدهمین مرحله فروش محصولات ایرانخودرو در حالی در روزهای پایانی خود قرار دارد که حجم تقاضا به سطحی بیسابقه رسیده است. این مرحله از فروش بدون الزام به مسدودسازی حساب بانکی در حال برگزاری است و متقاضیان عادی، مشمولان طرح حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، همچنین متقاضیان طرح جایگزینی خودروهای فرسوده امکان ثبت درخواست خرید دارند. همین حذف شرط مسدودی حساب، دامنه متقاضیان را به شکل قابل توجهی افزایش داده و عملا سامانه فروش را با سیلی از تقاضا مواجه کرده است.
در این مرحله، تنها ۱۲ محصول ایرانخودرو عرضه شده؛ عددی محدود که در برابر تقاضای میلیونی که بیش از پیش ناترازی عرضه و تقاضا را نمایان میکند. گزارشها حاکی از آن است که سامانه فروش ایرانخودرو در روزهای پایانی مهلت ثبتنام، با حجم بالای مراجعات و کندیهای مکرر مواجه شده؛ وضعیتی که خود به نمادی از عطش تقاضا در بازاری تبدیل شده که سالهاست از تعادل فاصله گرفته است.
مهلت ثبت درخواست خرید از ساعت ۱۴ روز دوشنبه ۲۴ آذر ۱۴۰۴ آغاز شده و تا پایان ساعت ۲۴ روز شنبه ۲۹ آذر ۱۴۰۴ ادامه دارد. عبور شمار ثبتنامکنندگان از ۱۰ میلیون نفر در آستانه بسته شدن سامانه، بار دیگر قرعهکشیمحور بودن بازار خودرو و تداوم چالشهای ساختاری آن را یادآوری میکند؛ بازاری که در آن خودرو نه یک کالای مصرفی، بلکه به ابزاری برای حفظ ارزش پول و کسب سود تبدیل شده است.
قرعهکشی؛ نشانهای از بحران مزمن
رشد چند میلیونی تقاضا در هر مرحله فروش، بیش از آنکه نشانه افزایش رفاه یا قدرت خرید خانوارها باشد، بازتابی از شکاف قیمتی میان کارخانه و بازار آزاد است. تا زمانی که این شکاف پابرجاست، ثبتنام در طرحهای فروش خودروسازان برای بسیاری از متقاضیان، حتی بدون نیاز واقعی به خودرو، منطقی اقتصادی تلقی میشود. نتیجه این وضعیت صفهای میلیونی، نارضایتی عمومی و بیثباتی دائمی در بازار است.
در چنین فضایی، بازار خودرو وارد یک چرخه تکراری و معیوب شده است؛ چرخهای که به باور بسیاری از کارشناسان، عامل اصلی تداوم افزایش قیمت خودروهای داخلی محسوب میشود. این چرخه باطل را میتوان در پنج مرحله اصلی توضیح داد.
کاهش عرضه و گرانسازی بازار با بهانه ارز: نخستین حلقه این چرخه، کاهش عرضه در ماههای پیش از فروشهای بزرگ است. خودروسازان با استناد به نوسانات نرخ ارز، افزایش هزینههای تولید، کمبود قطعات یا مشکلات نقدینگی، عرضه خودرو به بازار را محدود میکنند. این کاهش عرضه، بهسرعت خود را در بازار آزاد نشان میدهد و قیمتها صعودی میشود. در واقع، بازار پیشاپیش برای پذیرش قیمتهای بالاتر آماده میشود، حتی پیش از آنکه افزایش رسمی قیمت اعلام شود.
برگزاری قرعهکشی و شکلگیری صفهای میلیونی: در مرحله دوم، فروش از مسیر قرعهکشی انجام میشود. قیمت کارخانهای که بهطور دستوری پایینتر از بازار آزاد تعیین شده، انگیزهای قوی برای ثبتنام ایجاد میکند. نتیجه، صفهای چند میلیونی متقاضیان است؛ صفهایی که خود بهعنوان نشانهای از «تقاضای بالا» معرفی میشوند، در حالی که بخش قابل توجهی از این تقاضا، مصرفی واقعی نیست و ریشه در اختلاف قیمت دارد.
عرضه قطرهچکانی و افزایش نارضایتی: مرحله سوم، عرضه محدود و تدریجی خودرو به برندگان قرعهکشی است. فاصله زمانی طولانی بین ثبتنام تا تحویل، تغییر شرایط فروش و ابهام در زمان تحویل، موجب سرخوردگی و نارضایتی متقاضیان میشود. میلیونها نفر که در قرعهکشی بازنده شدهاند یا ماهها در انتظار تحویل ماندهاند، به جمع معترضان خاموش بازار خودرو میپیوندند.
استفاده از نارضایتی بهعنوان اهرم فشار: در گام چهارم، همین صف تقاضا و حجم نارضایتی، به اهرم فشاری برای دریافت مجوز افزایش قیمت تبدیل میشود. استدلال غالب این است که قیمتهای فعلی پاسخگوی هزینههای تولید نیست و اگر قیمت اصلاح نشود، عرضه بیش از این کاهش خواهد یافت. در این نقطه، سیاستگذار در برابر دوگانه «افزایش قیمت یا تشدید کمبود» قرار میگیرد.
بازگشت به نقطه آغاز: پس از صدور مجوز افزایش قیمت، چرخه دوباره از ابتدا آغاز میشود. قیمتها بالا میرود، مدتی عرضه محدود میشود، بازار آزاد ملتهب میگردد و در نهایت، قرعهکشی جدید با صفهایی طولانیتر شکل میگیرد. نتیجه، بازتولید همان مشکلات پیشین در سطحی بالاتر از قیمت و نارضایتی است.
چشمانداز مبهم بازار
رکوردشکنی ۱۰ میلیونی متقاضیان در یازدهمین مرحله فروش ایرانخودرو، هشداری جدی برای سیاستگذاران است. تا زمانی که اصلاحات ساختاری در حوزه قیمتگذاری، افزایش واقعی تولید، شفافیت در عرضه و حذف سازوکارهای رانتی صورت نگیرد، قرعهکشیها نه فقط مسکن بازار نخواهند بود، بلکه خود به بخشی از مشکل تبدیل میشوند.
بازار خودرو امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند تصمیمات شجاعانه و مبتنی بر واقعیتهای اقتصادی است؛ تصمیماتی که این چرخه معیوب را متوقف کرده و خودرو را از یک کالای سرمایهای، به کالایی مصرفی و در دسترس تبدیل کند. در غیر این صورت، رکوردهای میلیونی ثبتنام همچنان تکرار خواهد شد؛ بیآنکه گرهای از مشکلات ریشهدار این بازار گشوده شود.