اقتصاد معاصر-مصطفی خرمی، پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع): در هر جامعه‌ای، متناسب با ارزش‌ها و اصول حاکم بر آن، فرهنگ‌های گوناگونی شکل می‌گیرد که می‌توانند موجب تقویت و پایداری ارزش‌های آن جامعه شده و آن را به سوی کمال و تعالی سوق دهند. در عین حال، ممکن است فرهنگ‌هایی نیز پدید آیند که تاثیری معکوس داشته باشند. در فرهنگ ایرانی-اسلامی، بر پایه ارزش‌ها و اصول بنیادین آن، فرهنگ‌های والایی همچون مردم‌داری و نوع‌دوستی، انفاق و نذر، ایثار و شهادت شکل گرفته‌اند که هر یک نقشی مهم در نهادینه‌سازی فضائل اخلاقی در جامعه ایفا کرده‌اند.
قرض‌الحسنه نیز یکی از این فرهنگ‌های ارزشمند است که بر نیکوکاری و اعتماد متقابل استوار بوده و نه فقط به حل مشکلات اقتصادی جامعه کمک می‌کند، بلکه با تقویت پیوندهای اجتماعی، همدلی و یاریگری، بستری برای رفع نیازهای ضروری افراد جامعه فراهم می‌سازد.
متاسفانه در دنیای امروز، با گسترش فرهنگ سرمایه‌داری در جامعه، رویکردها و دیدگاه‌هایی از جمله فردگرایی، سودمحوری، رقابت غیرمنصفانه و... در جامعه رواج یافته و فرهنگ قرض‌الحسنه را به حاشیه رانده است. یکی از دلایل کمرنگ شدن فرهنگ قرض‌الحسنه آن است که بسیاری از افراد با فلسفه و ارزش واقعی این سنت حسنه آشنا نیستند؛ علاوه بر این برای ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه نیازمند حمایت سیاست‌گذاران، نقش‌آفرینی فعالان، نخبگان و مردم در حوزه قرض‌الحسنه است. در ادامه علاوه بر ذکر اهمیت قرض‌الحسنه به راهکارهای عملیاتی برای ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه اشاره خواهد شد.
در تفسیر مجمع‌البیان ذیل آیه ۲۴۵ سوره بقره، اصولی برای قرض‌الحسنه مطلوب ذکر شده است. برای درک اهمیت قرض‌الحسنه، توجه به این اصول و چارچوب‌های آن می‌تواند راهی مناسب برای شناخت ارزش واقعی این سنت و تلاش در جهت ترویج آن در جامعه باشد. این اصول عبارت از قرض‌دهنده باید بدون منت و آزار، قرض دهد، با عشق و علاقه قرض دهد و خوش‌رویی را سرلوحه کار خود قرار دهد، بی‌منت باشد و هیچ‌گونه پیش‌شرطی مطرح نکند، تنها برای خشنودی خداوند قرض دهد و از ریا، خودنمایی و کسب مقاصد مادی پرهیز کند، از مال حلال و پاکیزه قرض دهد، هستند.
همچنین قرض‌گیرنده باید قرض را تنها برای نیازهای ضروری زندگی دریافت کند، نیت ادای قرض را داشته باشد و در زمان تعیین‌شده، دین خود را بپردازد و از کوتاهی و سستی بپرهیزد.
با تامل در این اصول، آشکار می‌شود که سنت قرض‌الحسنه سرشار از ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی است و بستری برای تمرین این فضایل فراهم می‌آورد. رعایت این اصول نه فقط به رشد فضیلت‌های فردی و اجتماعی کمک می‌کند، بلکه تاثیر مثبتی بر گسترش فرهنگ قرض‌الحسنه در جامعه خواهد داشت.
از سوی دیگر، بر اساس تفاسیر قرض‌الحسنه یکی از مصادیق جهاد با مال است. در تفسیر نور ذیل این آیه ۲۴۵ سوره بقره بیان شده که گاهی جهاد در راه خدا با جان انجام می‌شود که در آیه ۲۴۴ سوره بقره (وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ) به آن اشاره شده و گاهی این جهاد با مال صورت می‌گیرد که در آیه ۲۴۵ مطرح شده است. از آنجا که انسان به طور طبیعی دارای غریزه منفعت‌طلبی است، خداوند برای ترغیب وی به قرض‌الحسنه، از این غریزه استفاده کرده و می‌فرماید: «فَيُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافًا»؛ به کارگیری کلمه «كَثیر» در کنار «أضعاف» نشان‌دهنده پاداش بسیار عظیم این عمل است که می‌تواند انسان را به سوی قرض‌الحسنه سوق دهد.
همچنین، خداوند به جای صدور فرمان مستقیم برای قرض دادن، به صورت پرسشی بیان می‌کند که «کیست که به خداوند قرض دهد»، تا افراد احساس اکراه و اجبار نداشته باشند، بلکه با میل، رغبت و تشویق به این کار اقدام کنند. نکته جالب اینجاست که این پرسش در حالی مطرح می‌شود که وجود ما و هر آنچه داریم، متعلق به خداوند است. با این حال، خداوند گاه خود را خریدار و گاه قرض‌گیرنده معرفی می‌کند تا انسان‌ها را به این عمل نیکو ترغیب نماید. تمامی این موارد نشان‌دهنده جایگاه والای قرض‌الحسنه و ضرورت ترویج این فرهنگ در جامعه است.
برای ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه راهکارهای گوناگونی وجود دارد که در صورت پیگیری آن توسط سیاست‌گذاران، نهادهای متولی، نخبگان و مردم جامعه، می‌توان شاهد گسترش فرهنگ قرض‌الحسنه در جامعه بود. در این بخش سعی شده به صورت مختصر راهکارهای مدنظر تبیین شود.
تقویت آموزش‌های دینی و فرهنگی: آموزش مفاهیم قرض‌الحسنه از طریق نظام‌های آموزشی رسمی و غیررسمی، از جمله مدارس، دانشگاه‌ها و رسانه‌های جمعی، می‌تواند نقش به سزایی در آگاهی‌بخشی عمومی ایفا کند. همچنین مساجد، هیئات و جلسات مذهبی می‌توانند به عنوان مراکز اطلاع‌رسانی و اجرای طرح‌های قرض‌الحسنه عمل کنند. علاوه بر این، برگزاری سخنرانی‌ها و خطبه‌های نماز جمعه با موضوع قرض‌الحسنه می‌تواند موجب افزایش آگاهی و ترغیب مردم به مشارکت در این برنامه‌ها شود.
ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه و تشویق به آن در بیانات مسؤولان کشور و چهره‌های اثرگذار: نقش مسؤولان کشور و چهره‌های اثرگذار در ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه، به عنوان نخبگان تاثیرگذار جامعه، از اهمیت زیادی برخوردار است. این افراد با استفاده از جایگاه اجتماعی و سیاسی خود می‌توانند مفاهیم ارزشمند قرض‌الحسنه را از طریق سخنرانی‌ها و بیانیه‌های عمومی به مخاطبان منتقل کنند. به ویژه در نظام اسلامی که ترویج اصول اخلاقی و دینی جزء رسالت‌های کلیدی حکومت است، تقویت و تبلیغ قرض‌الحسنه می‌تواند به عنوان یکی از پایه‌های حمایت اجتماعی و عدالت اقتصادی مطرح شود.
برگزاری برنامه‌های ملی و فرهنگی مرتبط با قرض‌الحسنه: روز قرض‌الحسنه (۱۴ اسفند) فرصتی برای افزایش آگاهی عمومی و ترویج این فرهنگ است. برگزاری رویدادهای عمومی، تبلیغات رسانه‌ای و مشارکت نهادهای مردمی می‌تواند شناخت مردم را نسبت به مزایای قرض‌الحسنه ارتقا دهد و پیوندی معنوی میان قرض دهندگان و قرض‌گیرندگان ایجاد کند.
فرهنگ‌سازی ناظر به اولویت پرداخت قرض با واسطه گری صندوق قرض‌الحسنه به جای قرض دادن شخصی: فرهنگ‌سازی در پرداخت قرض از طریق صندوق‌های قرض‌الحسنه به جای مبادلات شخصی، موجب کاهش مشکلاتی مانند تاخیر در بازپرداخت و تنش‌های اجتماعی می‌شود. این صندوق‌ها با پیگیری منظم اقساط، نگرانی قرض‌دهندگان را کاهش داده و کرامت قرض‌گیرندگان را حفظ می‌کنند. همچنین پرداخت وام از طریق صندوق، نیت قرض‌دهنده را خالص‌تر کرده و وی را از انتظارات ناخواسته بازپرداخت سریع یا جبران غیرمالی دور می‌سازد.
استفاده از ظرفیت رسانه و تهیه فیلم و سریال در حوزه مزایای قرض‌الحسنه: رسانه‌ها به ویژه سینما و تلویزیون نقش بسیار موثری در تغییر نگرش‌ها و تقویت فرهنگ عمومی دارند. فعالیت‌های رسانه‌ای متنوعی در حوزه قرض‌الحسنه قابل انجام است. به عنوان مثال تولید فیلم، سریال و برنامه‌های گفت‌وگومحور در مورد کارکرد مثبت قرض‌الحسنه در جامعه می‌تواند یکی از فعالیت‌های رسانه‌ای مؤثر باشد. همچنین، روایت‌ها و داستان‌های شنیدنی بسیاری با موضوع قرض‌الحسنه وجود دارد که می‌توانند به عنوان سوژه‌های جذاب برای فیلم‌نامه سریال و فیلم سینمایی مورد استفاده قرار گیرند.
این موارد بخشی از راهکارهای موجود برای احیای فرهنگ قرض‌الحسنه و ترویج آن است. با اجرای همین راهکارها می‌توان فرهنگ قرض‌الحسنه را از حاشیه به متن جامعه بازگرداند و گامی موثر در جهت کاهش مشکلات اقتصادی و افزایش همبستگی اجتماعی برداشت. در نهایت، امید است که با درک اهمیت قرض‌الحسنه و توجه به ارزش‌های آن، مسؤولان، نخبگان و مردم جامعه تمام تلاش خود را برای حفظ و ترویج این فرهنگ غنی به کار گیرند تا نه فقط در زمان حال، بلکه برای نسل‌های آینده نیز به عنوان میراثی ارزشمند باقی بماند.