به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ در پی جنگ تعرفه‌ای متقابل میان ایالات متحده آمریکا و چین که با تصمیمات تهاجمی دونالد ترامپ علیه پکن آغاز شد، چین راهبردهای تازه‌ای را برای مقابله با دشمنان خود در پیش گرفت. یکی از مهم‌ترین ابزارهای جدید پکن، محدودسازی صادرات فلزات نادر یا اصطلاحا «مواد حیاتی» بوده است؛ موادی که نقش اساسی در صنایع نوین مانند خودروهای برقی، تلفن‌های هوشمند، سیستم‌های دفاعی و فناوری‌های انرژی پاک دارند. چین اکنون این فلزات را نه فقط منابع اقتصادی استثنایی، بلکه به ابزاری برای فشار سیاسی و استراتژیک تبدیل کرده است.
شرکت‌های بزرگ صنعتی هشدار داده‌اند که جدیدترین محدودیت‌های صادراتی که چین در آوریل گذشته بر فلزات خاکی نادر اعمال کرد، می‌تواند منجر به توقف تولید خودرو شود. پیش‌بینی می‌شود که در صورت توقف کامل صادرات چین، ذخایر آهنرباهای حیاتی در عرض چند ماه به پایان برسد. چین در واکنش به تعرفه‌های سنگین ۱۴۵ درصدی که دولت ترامپ در سال ۲۰۲۵ بر کالاهای چینی اعمال کرد، تصمیم گرفت تا صادرات هفت فلز نادر خاص و همچنین آهنرباهای حیاتی مورد استفاده در خودروهای برقی، توربین‌های بادی و جنگنده‌ها را محدود کند.
فلزات خاکی نادر مجموعه‌ای از ۱۷ عنصر شیمیایی‌اند که در ساخت محصولات پیشرفته مانند نیمه‌هادی‌ها، سامانه‌های موشکی، رادار، تجهیزات پزشکی، ماهواره‌ها و فناوری‌های نوین انرژی نقش کلیدی دارند. این فلزات اگرچه از نظر پراکندگی جغرافیایی چندان نادر نیستند اما استخراج و جداسازی آن‌ها بسیار پیچیده، پرهزینه و آلاینده است و نیاز به مراحل متعدد فرآوری و استفاده از مواد شیمیایی قوی دارد. چین نه فقط بیش از ۷۰ درصد از استخراج جهانی این عناصر را انجام می‌دهد، بلکه بیش از ۹۰ درصد از فرآوری شیمیایی آن‌ها نیز در داخل خاک خود یا تحت کنترل شرکت‌های چینی صورت می‌گیرد.
این کشور علاوه بر فرآوری تمام محصولات خود، تقریبا کل تولید میانمار و نیمی از تولید ایالات متحده را نیز پالایش می‌کند. این موقعیت منحصر به فرد، چین را به بازیگری بی‌رقیب در زنجیره تامین جهانی این مواد بدل کرده است.
در کنار این، چین از ذخایر ویژه‌ای از عناصر نادر سنگین برخوردار است که در منطقه‌ای معدنی در جنوب مرکزی کشور در نزدیکی لونگ‌نان قرار دارد و تا شمال میانمار امتداد یافته است. این عناصر در ساخت آهنرباهای خاصی به کار می‌روند که در صنایع مختلف به ویژه خودروهای برقی و تجهیزات نظامی حیاتی هستند. آهنرباهای ساخته‌شده از عناصر خاکی نادر تا ۱۵ برابر قوی‌تر از آهنرباهای معمولی با وزن مشابه هستند و در سیستم‌های متعددی مانند موتورهای ترمز، فرمان، تنظیم صندلی‌ها و درایو چرخ‌های خودروهای برقی به کار می‌روند. با توجه به این که چین بیش از ۹۰ درصد آهنرباهای خاکی نادر جهان را تولید می‌کند، وابستگی صنایع پیشرفته غربی به این کشور بسیار بالا و حیاتی است.
بسیاری از این آهنرباها از ترکیب دو عنصر نئودیمیوم و پراسئودیمیوم ساخته می‌شوند. چین همچنان به صادرات این عناصر ادامه می‌دهد اما مقادیر آن‌ها در کشورهای دیگر مانند آمریکا و استرالیا بسیار اندک است. با این حال، برای بالا بردن مقاومت این آهنرباها در برابر حرارت و میدان‌های مغناطیسی قوی، نیاز به افزودن دیسپروزیوم یا تربیوم است؛ عناصری سنگین و استراتژیک که چین به صورت انحصاری در اختیار دارد و در حال حاضر تقریبا هیچ‌گونه صادراتی از این ترکیبات مقاوم به حرارت انجام نمی‌دهد. سالانه حدود ۲۰۰ هزار تن از این نوع آهنرباهای خاص در سطح جهان تولید می‌شود که عمدتا منشا چینی دارند.
در زمینه تولید باتری نیز چین نقش پررنگی دارد. این کشور حدود ۸۰ درصد از تولید جهانی لیتیوم خام، ۵۰ درصد از ظرفیت پالایش آن و تعداد زیادی از کارخانه‌های تولید سلول‌های باتری را در اختیار دارد. دولت چین با اعطای وام‌های ترجیحی، معافیت‌های مالیاتی، یارانه‌های ساخت کارخانه‌ها و تسهیل در واردات و صادرات، هزینه تولید را به شکل چشمگیری کاهش داده و صنعت باتری خود را به یکی از ارکان رشد اقتصادی و نفوذ جهانی تبدیل کرده است.
در این شرایط، چین با بهره‌گیری هوشمندانه از موقعیت خود، از فلزات نادر به عنوان ابزاری برای اعمال فشار سیاسی استفاده می‌کند. در حالی که دولت آمریکا تصور می‌کرد با اعمال تعرفه‌های سنگین می‌تواند پکن را وادار به عقب‌نشینی کند، چین از قدرت تاثیرگذاری خود در بازار جهانی فلزات نادر بهره گرفت و با اعمال محدودیت‌های صادراتی، زنجیره تامین صنایع حیاتی غرب را به ویژه در بخش خودرو و فناوری‌های پیشرفته مختل کرد. این اقدامات به گونه‌ای موثر بود که حتی واشنگتن نیز ناگزیر شد از برخی مواضع سخت‌گیرانه خود عقب‌نشینی کند، چرا که صنایع آمریکایی توانایی تحمل تبعات کمبود این مواد حیاتی را نداشتند.
در هفته‌های پس از اعمال محدودیت‌های صادراتی، صادرات چین نه فقط به ایالات متحده، بلکه به شرکای تجاری کلیدی مانند ژاپن و کره جنوبی نیز کاهش یافت. در هند، برخی از شرکت‌های خودروسازی ناچار به کاهش تولید شدند. رئیس کمیسیون اروپا نیز با همراه داشتن نمونه‌ای از آهنرباهای فلزات نادر در اجلاس گروه هفت، خواستار افزایش تولید خارج از چین شد و این موضوع را در محور سیاست‌های تجاری اتحادیه اروپا قرار داد.
این نخستین باری نیست که چین از فلزات نادر به عنوان اهرم فشار استفاده می‌کند. در سال ۲۰۱۰ نیز در جریان تنش‌های ارضی با ژاپن، چین به مدت دو ماه صادرات فلزات نادر به این کشور را قطع کرد. این اقدام باعث شد ژاپن با همکاری شرکت سومیتومو و حمایت دولت، پروژه‌های استخراج و پالایش جایگزینی در استرالیا و مالزی راه‌اندازی کند. از آن زمان، شرکت‌های ژاپنی اقدام به ذخیره‌سازی بلندمدت فلزاتی مانند دیسپروزیوم کرده‌اند تا بتوانند تا ۱۸ ماه بدون واردات به فعالیت ادامه دهند. شرکت‌های خودروسازی این کشور نیز به سمت استفاده از تکنولوژی‌های گران‌تری رفته‌اند که نیاز کمتری به فلزات نادر دارند.
در کره جنوبی شرایط متفاوت بود. شرکت‌های الکترونیک بزرگ این کشور ذخایر استراتژیک کمتری داشتند اما به محض اعلام احتمال محدودیت صادراتی توسط چین در دسامبر ۲۰۲۴، کره جنوبی در دو ماه نخست سال ۲۰۲۵ اقدام به واردات انبوه دیسپروزیوم از چین کرد. ایالات متحده و اروپا نیز از سال ۲۰۱۰ تاکنون تلاش کرده‌اند صنایع داخلی خود برای استخراج و فرآوری فلزات نادر و تولید آهنرباهای تخصصی ایجاد کنند اما با مشکلات جدی از جمله هزینه‌های بالای زیست‌محیطی، کمبود نیروی متخصص و ساختارهای صنعتی عقب‌مانده روبه‌رو هستند. در حالی که چین ۳۹ دانشگاه با برنامه‌های آموزش تخصصی در حوزه فلزات نادر دارد، ایالات متحده حتی یک برنامه دانشگاهی در این زمینه ندارد.
در مجموع، آنچه امروز در عرصه تجارت جهانی مشاهده می‌شود، نتیجه قدرت‌نمایی حساب‌شده چین در مدیریت منابع استراتژیک و استفاده از آن‌ها به عنوان ابزار هوشمندانه دیپلماسی اقتصادی است. پکن نه فقط توانسته تهدیدهای خارجی را خنثی کند، بلکه ابتکار عمل را نیز در جنگ تجاری به دست گیرد و نشان دهد که در عصر جدید، مواد خام کلیدی می‌توانند نقشی سرنوشت‌ساز در تعادل قدرت جهانی ایفا کنند.