به گزارش اقتصاد معاصر؛ مفهوم " اینترنت طبقاتی چیست " به یکی از پرسشهای داغ فضای مجازی و فناوری اطلاعات تبدیل شده است. این اصطلاح به طرحی اشاره دارد که هدف آن تفکیک دسترسی کاربران به اینترنت بر اساس نوع خدمات، محتوا یا حتی موقعیت اجتماعی-اقتصادی آنهاست. برای مثال افرادی مانند پزشکان، خبرنگاران، اساتید دانشگاه، مدیران شرکت‌ها یا اعضای نهادهای حاکمیتی میتوانند به اینترنت بدون فیلتر یا نیمه‌فیلتر دسترسی داشته باشند؛ در حالی که عموم مردم همچنان با محدودیت‌های گسترده و فیلترینگ شدید مواجه هستند.
در نشست عصر سه‌شنبه شورایعالی فضای مجازی که با حضور سران قوا برگزار شد، آیین‌نامه اجرایی کمیته «تسهیل فعالیت کسب‌وکارهای اقتصاد دیجیتال» به تصویب رسید. به‌دنبال این تصمیم، طرحی که از آن به‌عنوان «اینترنت تفکیکی» یا «اینترنت طبقاتی» یاد میشود، برای گروه‌هایی مانند خبرنگاران و فعالان کسب‌وکارهای آنلاین در دستور کار قرار گرفته است.
در این گزارش به بررسی چیستی، چرایی و پیامدهای احتمالی اینترنت طبقاتی میپردازیم.
ماجرای اینترنت طبقاتی
امیر سیاح، سرپرست معاونت اقتصادی و تنظیم مقررات مرکز ملی فضای مجازی نیز، روز سه‌شنبه ۲۴ تیر ۱۴۰۴ در همایش «اینترنت و آینده ایران» اعلام کرد بازگشایی IP برخی کسب‌وکارها یکی از نخستین اقدامات کمیته خواهد بود. او آغاز فعالیت آزمایشی ستاد تسهیل اقتصاد دیجیتال و باز کردن دسترسی برخی کسب‌وکارها را نشانه‌ای از شروع اجرای طرح اینترنت تفکیکی با هدف حمایت از رشد اقتصاد دیجیتال عنوان کرد؛ موضوعی که واکنش‌هایی در میان حاضران به همراه داشت.
همزمان با این تحولات، فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، از اعطای اینترنت تفکیک‌شده برای خبرنگاران خبر داد و از آن با عنوان «اینترنت آزادتر» یاد کرد.
اینترنت طبقاتی چیست – تعریف و مکانیزم اجرایی
اصطلاح "اینترنت طبقاتی" (Tiered Internet) به سیستمی اشاره میکند که در آن دسترسی به اینترنت یکسان و بدون تبعیض برای همه کاربران وجود ندارد. به جای آن:
- تفکیک ترافیک: ترافیک اینترنت بر اساس منبع (مثلاً اپلیکیشنهای داخلی یا خارجی) یا مقصد (سایتهای داخلی یا بینالمللی) دستهبندی میشود.
- سطحبندی دسترسی: کاربران بر اساس عواملی مانند نوع اشتراک (شخصی، تجاری)، موقعیت جغرافیایی یا حتی هزینه پرداختی، به سطوح مختلفی از کیفیت خدمات (سرعت، پایداری، دسترسی به محتوا) دسترسی مییابند.
- اولویتبندی محتوا: محتوای ارائه شده توسط پلتفرمهای داخلی یا مورد تأیید، ممکن است با سرعت و کیفیت بالاتری نسبت به محتوای بینالمللی یا مستقل در دسترس قرار گیرد.
مکانیزم اصلی اجرا، غالباً از طریق شبکه ملی اطلاعات و فناوریهایی مانند تفکیک ترافیک (Traffic Shaping) و مدیریت کیفیت خدمات (QoS) پیشبینی میشود.
اهداف طرح و دلایل مطرح شده از سوی حامیان
مسئولان و حامیان طرح اینترنت طبقاتی معمولاً اهداف زیر را برای آن برمیشمارند:
- امنیت سایبری: کنترل بهتر ترافیک و مقابله مؤثرتر با تهدیدات خارجی.
- حفظ حریم خصوصی دادهها: نگهداری دادههای حساس کاربران ایرانی در داخل مرزها.
- رشد کسب و کارهای داخلی: ایجاد فضای رقابتی عادلانهتر برای پلتفرمها و خدمات داخلی در برابر غولهای فناوری جهانی.
- بهینهسازی منابع شبکه: تخصیص هوشمندتر پهنای باند بر اساس اولویتها و نیازهای ملی.
- کاهش هزینههای ارزی: کاهش وابستگی به زیرساختهای بینالمللی و صرفهجویی در خروج ارز.
نگرانیها و انتقادات جدی منتقدان
طرح اینترنت طبقاتی با انتقادات گسترده کارشناسان فناوری اطلاعات، فعالان جامعه مدنی و بخشی از مردم مواجه شده است. عمده نگرانیها عبارتند از:
- شکاف دیجیتال عمیقتر: ایجاد نابرابری در دسترسی به اطلاعات و فرصتهای آموزشی، اقتصادی و اجتماعی. افراد یا مناطق با قدرت پرداخت کمتر، از اینترنت با کیفیت پایینتر محروم میشوند.
- محدودیت آزادی اطلاعات: امکان سانسور هدفمندتر و محدود کردن دسترسی به منابع اطلاعاتی مستقل و بینالمللی.
- کاهش کیفیت خدمات عمومی: افت کیفیت دسترسی به خدمات جهانی مانند پلتفرمهای علمی، آموزشی، تحقیقاتی و همکاریهای بینالمللی.
- اخلال در کسب و کارها: افزایش هزینههای اینترنت برای کسب و کارهای وابسته به پلتفرمهای جهانی، کاهش رقابتپذیری و موانع جدید برای استارتاپها.
- ابهام در شفافیت: نگرانی درباره معیارهای دقیق سطحبندی، شفافیت در تعرفهها و امکان سوءاستفاده.
توضیح رئیس‌جمهور درباره مصوبه اخیر شورایعالی فضای مجازی
رئیس جمهوری تصریح کرد: با هر تصمیم و اقدامی که فیلترشکن‌بازی و ناامنی دیجیتال را گسترش دهد، مخالف هستم.
مسعود پزشکیان رئیس جمهوری در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی ایکس نوشت:
توضیح رئیس‌جمهور درباره مصوبه اخیر شورایعالی برای فضای مجازی«دسترسی به اطلاعات آزاد حق همه مردم است، نه یک طبقه خاص. دولت موظف و مصمم است اینترنت آزاد، باکیفیت و فراگیر فراهم کند.
مصوبه اخیر شورایعالی فضای مجازی برای حمایت از اقتصاد دیجیتال بود، نه محدودسازی.
با هر تصمیم و اقدامی که فیلترشکن‌بازی و ناامنی دیجیتال را گسترش دهد، مخالف هستم.»
واکنش سخنگوی مرکز ملی فضای مجازی به اینترنت طبقاتی
سخنگوی مرکز ملی فضای مجازی به برخی اخبار درباره اینترنت طبقاتی واکنش نشان داد.
حسین دلیریان ـ سخنگوی مرکز ملی فضای مجازی ـ با انتشار پستی در یک شبکه اجتماعی (ایکس) اظهار کرد: شیرینی این اتفاق خیلی خوبی که برای کسب و کارهای حوزه اقتصاد دیجیتال رخ داده را تحت تاثیر برخی اخبار جهت‌دار و کذب، کم نکنید.
وی افزود: از مردم و رسانه‌ها می‌خواهم نسبت به حواشی بی‌اساسی که برخی ایجاد کردند، بی‌توجه باشند.
دلیریان گفت: به امید روزی که مردم تمام خدمات را با چند کلیک دریافت کنند.
جمعبندی و پیامدهای کلیدی
پاسخ به پرسش "اینترنت طبقاتی چیست"، فراتر از یک تعریف فنی است. این مفهوم، به طرحی اشاره دارد که موجبات جدایی کاربران اینترنت به "طبقات" متفاوت از نظر کیفیت دسترسی و محتوا را فراهم میکند.
- پیامد اجتماعی: خطر تعمیق شکاف دیجیتال و نابرابری آموزشی و اقتصادی.
- پیامد اقتصادی: چالش برای کسب و کارها و نوآوری، به ویژه استارتاپهای متکی بر اکوسیستم جهانی.
- پیامد فرهنگی و اطلاعاتی: محدودیت بیشتر در تنوع اطلاعات و تعاملات فرهنگی بینالمللی.
نکته پایانی: تحقق کامل اینترنت طبقاتی با چالشهای فنی، اقتصادی و اجتماعی عمیقی روبروست و بحث درباره مزایا و معایب آن، به ویژه در حوزه حقوق دیجیتال و عدالت دسترسی، همچنان ادامه دارد. نظارت و شفافیت، کلید کاهش نگرانیها در صورت هرگونه حرکت به این سمت خواهد بود.
سؤالات متداول (FAQ):
- آیا اینترنت طبقاتی در ایران اجرا شده است؟
خیر، یک سیستم جامع، شفاف و رسمی به نام "اینترنت طبقاتی" با تعریف دقیق سطوح دسترسی بر اساس معیارهای اجتماعی-اقتصادی، هنوز به طور کامل اجرا نشده است. اما برخی سیاستها (مانند اولویتدهی به ترافیک داخلی) میتوانند زمینهساز آن تلقی شوند.
- تفاوت اینترنت طبقاتی با شبکه ملی اطلاعات چیست؟
شبکه ملی اطلاعات زیرساختی برای توسعه خدمات داخلی و مدیریت ترافیک است. اینترنت طبقاتی یک کاربرد خاص (و بحثبرانگیز) از قابلیتهای چنین شبکهای برای سطحبندی دسترسی کاربران است.
- آیا اینترنت طبقاتی در دنیا سابقه دارد؟
بحث "خنثی بودن شبکه" (Net Neutrality) که مخالف هرگونه تبعیض در ترافیک است، سالهاست در کشورهای مختلف جریان دارد. برخی اپراتورها در نقاط مختلف دنیا تلاشهایی برای اولویتدهی به ترافیک خاص داشتهاند که معمولاً با مقاومت قانونی و اجتماعی مواجه شده است. یک سیستم طبقاتی گسترده مانند آنچه نگرانیها در ایران را برانگیخته، سابقه عملیاتی فراگیر ندارد.
- مهمترین خطر اینترنت طبقاتی چیست؟
تعمیق شکاف دیجیتال و محرومیت بخشهایی از جامعه از فرصتهای برابر آموزشی، اقتصادی و اجتماعی، به دلیل دسترسی نابرابر به اطلاعات و خدمات باکیفیت.