اقتصاد معاصر-محمدامین امین‌زاده، کارشناس مسائل اجتماعی: سازمان تامین اجتماعی ایران، به عنوان بزرگترین نهاد حمایتی کشور درحال حاضر با ترکیبی از بحران‌های ساختاری جمعیتی، اقتصادی و مدیریتی مواجه است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد در صورت تداوم روند فعلی، این سازمان تا سال ۱۴۲۰ با ورشکستگی فنی روبه‌رو خواهد شد.
نسل Y (متولدین ۱۳۶۰–۱۳۷۵ شمسی) که در این بازه زمانی به سن بازنشستگی می‌رسند، به طور خاص تحت تاثیر این فروپاشی قرار خواهند گرفت.
مطابق با داده‌های موجود، جمعیت ایران به سرعت در حال پیر شدن است؛ به طور مثال سهم جمعیت بالای ۶۰ سال کشور از ۱۰.۵ درصد در سال ۱۴۰۰ به ۲۰ درصد تا سال ۱۴۲۰ افزایش می‌یابد. این تغییرات جمعیتی موجب کاهش نسبت حمایت (تعداد شاغلان به اِزای هر بازنشسته) از ۴ به ۱ در ۱۴۰۰ به نسبت ۲ به ۱ درسال ۱۴۲۰ می‌شود، در حالی که سازمان تامین جتماعی با کسری بودجه ۱۲۰۰ همتی در سال ۱۴۰۲ (هنوز آمار ۱۴۰۳ منتشر نگردیده) و بدهی ۸۰۰ هزار میلیارد تومانی دولت دست‌وپنجه نرم می‌کند. علاوه‌بر این موارد، اقتصاد ایران نیز با تورم مزمن (حدود ۴۰ درصد سالانه)، رشد اقتصادی نزدیک به صفر و گسترش اقتصاد غیررسمی (۳۵ درصد از کل حجم اقتصاد ملی) مواجه است که به تبع وضعیت درآمدهای سازمان را وخیم‌تر می‌کند.
تحریم‌های بین‌المللی و سوءمدیریت داخلی، سرمایه‌گذاری‌های سودآور را محدود کرده و منابع مالی سازمان را به فروش دارایی‌های استراتژیک مانند شرکت‌های زیرمجموعه وابسته کرده است. این عوامل در کنار افزایش هزینه‌های درمانی (سالانه ۳۰ درصد) و پرداخت مستمری‌ها، سازمان را به سمت ورشکستگی سوق می‌دهد.
نسل Y ایران که همزمان با جنگ ایران و عراق، تحریم‌ها و بحران‌های اقتصادی رشد کرده، اکنون در مشاغل ناپایدار (۷۰ درصد در قراردادهای موقت یا پیمانی) فعالیت می‌کند و فرصتی برای پس‌انداز بازنشستگی ندارد. این نسل تا ۱۴۲۰ با کاهش شدید درآمدهای بازنشستگی مواجه خواهد شد. حقوق بازنشستگی که هم اکنون کفاف ۳۰ الی ۴۰ درصد از هزینه‌های زندگی افراد را پوشش می‌دهد، با فرض وجود تورم ۴۰ درصد سالانه تا ۱۴۲۰ به ۱۰ الی ۱۵ درصد کاهش می‌یابد. این در حالی است که خط فقر برای یک خانوار چهار نفره در سال ۱۴۰۳ حدود ۲۸ میلیون تومان بود و با تداوم تورم ساختاری موجود، تا ۱۴۲۰ به بیش از ۲۰۰ میلیون تومان ماهانه خواهد رسید که از دسترسی بازنشستگان محترم به خدمات درمانی نیز کاسته خواهد شد.
سازمان تامین اجتماعی هم‌اکنون ۶۰ درصد هزینه‌های درمانی بیمه‌شدگان را پرداخت می‌کند اما در سناریوی ورشکستگی این سهم به ۲۰ الی ۳۰ درصد کاهش می‌یابد. دسترسی به داروهای خاص مانند داروهای سرطان یا بیماری‌های نادر با کمبود ۵۰ درصد مواجه می‌شود و بیماران مجبور خواهند شد هزینه‌های سنگین را از جیب پرداخت کنند.
بیمه‌بیکاری و حمایت‌های ازکارافتادگی نیز عملا تعطیل می‌شوند و امنیت مالی بازنشستگان را نابود می‌کند. پیامدهای اجتماعی این بحران عمیق خواهد بود. حدود ۶۰ درصد نسل Y مجبور به کار پس از سن بازنشستگی (۶۰ سالگی) در مشاغل کم‌دستمزد می‌شوند، درحالی که همزمان باید از والدین سالخورده خود (نسل X) و فرزندان دانشجو یا جویای کار خود (نسل Z) حمایت مالی کنند. این فشار ساندویچی تا ۱۴۲۰، حدود ۴۰ درصد خانوارهای ایرانی را به زیر خط فقر نسبی سوق می‌دهد. از سوی دیگر، کاهش دسترسی به خدمات بهداشتی، امید به زندگی سالم را کاهش می‌دهد و بار بیماری‌های مزمن مانند دیابت یا فشار خون را در جامعه سالمندان افزایش می‌دهد و نارضایتی‌های اجتماعی نیز تشدید خواهد شد.
با تداوم این روند، مهاجرت نخبگان نیز تشدید می‌شود؛ سالانه بین ۱۰۰ الی ۱۵۰ هزار نفر متخصص ایرانی کشور را ترک می‌کنند که بخشی از این مهاجرت ناشی از ناامیدی از سیستم تامین اجتماعی و آینده مبهم بازنشستگی است.
راهکارهای فوری برای جلوگیری از این فاجعه شامل افزایش تدریجی سن بازنشستگی به ۶۵ سال، تعدیل حقوق بازنشستگی بر اساس میانگین دستمزدها به جای حقوق پایه و گسترش پایه مالیاتی با هدف کاهش اقتصاد غیررسمی است. شفاف‌سازی مالی سازمان تامین اجتماعی از طریق انتشار عمومی ترازنامه‌ها و کاهش دخالت‌های سیاسی در مدیریت دارایی‌ها نیز ضروری است. دولت باید بدهی‌های خود به سازمان را از طریق فروش دارایی‌های مازاد یا انتشار اوراق مالی‌اسلامی ویژه تسویه کند. در سطح فردی، آموزش مالی به نسل Y برای پس‌انداز شخصی و سرمایه‌گذاری در صندوق‌های خصوصی می‌تواند راهی برای کاهش آسیب‌پذیری باشد.
با این‌حال اجرای این اصلاحات نیازمند اراده سیاسی و همراهی جامعه است. تجربه جهانی نشان می‌دهد کشورهایی مانند سوئد یا کانادا با اصلاحات چندلایه‌ای (ترکیب سیستم دولتی و خصوصی) توانسته‌اند از فروپاشی نظام بازنشستگی جلوگیری کنند.
در ایران اما مقاومت در برابر افزایش سن بازنشستگی یا کاهش مزایا، همراه با چالش‌های اقتصادی ساختاری، اجرای این راهکارها را پیچیده می‌کند. مدل‌سازی‌های موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی با فرض عدم انجام اصلاحات بنیادین پیش‌بینی می‌کند که تاسال ۱۴۲۰، حدود ۸۰ درصد بازنشستگان نسل Y زیر خط فقر مطلق زندگی خواهند کرد و این بحران علاوه بر فروپاشی اقتصادی، می‌تواند به بی‌ثباتی سیاسی و فروپاشی بیشتر همبستگی اجتماعی منجر شود.