به گزارش اقتصاد معاصر؛ دهک بندی جدید یارانه از شهریورماه با روش تازه‌ای آغاز شده و دولت برای شناسایی دهک‌های پردرآمد از معیار «هزینه خانوار» به جای درآمد استفاده می‌کند. این تصمیم با اعتراض بسیاری از مردم روبه‌رو شده است.
در شیوه جدید دهک بندی یارانه، اگر هزینه ماهانه هر فرد بیش از ۱۰ میلیون تومان باشد، خانواده او در دهک بالا قرار گرفته و یارانه‌شان حذف خواهد شد. نایب رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس این روش را دارای ایرادات اساسی دانسته است.
دولت با راه‌اندازی سامانه جدید دهک بندی یارانه قصد دارد اطلاعات هزینه‌ای خانوارها را دقیق‌تر بررسی کند، اما نمایندگان مجلس معتقدند که این روش نیز مانند شیوه قبلی، مشکلات خاص خود را دارد.
بر اساس اظهارات نایب رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی، دهک بندی جدید یارانه از شهریورماه اجرایی شده و در این شیوه، ملاک اصلی تشخیص دهک‌ها نه میزان درآمد، بلکه «میزان هزینه» خانوارهاست.
بر پایه این شیوه، اگر مجموع هزینه‌های ماهانه هر فرد بیش از ۱۰ میلیون تومان باشد، آن فرد جزو دهک پردرآمد محسوب می‌شود و یارانه او قطع خواهد شد. به عنوان مثال، در یک خانواده چهار نفره، چنانچه مجموع هزینه‌ها بیش از ۴۰ میلیون تومان باشد، آن خانواده در دهک‌های بالا قرار گرفته و مشمول دریافت یارانه نخواهد بود.
نکته مهم در این طرح آن است که برخلاف گذشته، مسکن دیگر نقشی در محاسبه دهک بندی ندارد؛ یعنی فرقی ندارد خانواده مالک خانه باشد یا مستأجر، تنها هزینه‌های ثبت‌شده معیار ارزیابی قرار می‌گیرد.
در سال‌های گذشته، دهک بندی یارانه بر اساس اطلاعات درآمدی خانوارها انجام می‌شد. وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با استفاده از داده‌های بانکی، میزان درآمد، دارایی‌ها، حساب‌ها، خودرو و مسکن افراد را بررسی می‌کرد تا مشخص شود هر خانواده در کدام دهک اقتصادی قرار دارد.
اما در ماه‌های اخیر، دولت تصمیم گرفته است که به جای بررسی درآمد، به سراغ میزان هزینه خانوارها برود. به گفته وزیر کار، این روش باعث می‌شود که دهک بندی عادلانه‌تر شود، زیرا بعضی افراد درآمد رسمی کمی دارند ولی هزینه‌های بسیار بالایی انجام می‌دهند.
از سوی دیگر، برخی نمایندگان مجلس معتقدند که این تغییر ناگهانی باعث سردرگمی مردم شده و بسیاری از خانواده‌ها بدون اطلاع دقیق، از فهرست دریافت‌کنندگان یارانه حذف شده‌اند.
برای اجرای این سیاست، دولت سامانه‌ای با عنوان سامانه جدید دهک بندی یارانه طراحی کرده است تا اطلاعات مربوط به هزینه خانوارها را به صورت هوشمند جمع‌آوری کند.
در این سامانه، اطلاعات پرداخت‌های بانکی، قبوض خدماتی، تراکنش‌های کارت‌خوان، خریدهای اینترنتی و سایر داده‌های مالی خانوار مورد بررسی قرار می‌گیرد. با استفاده از این داده‌ها، دولت میزان هزینه ماهانه هر خانوار را تخمین می‌زند.
بر این اساس، خانوارهایی که به طور متوسط بیش از ۱۰ میلیون تومان در ماه هزینه دارند، به عنوان دهک‌های بالا شناسایی می‌شوند. این خانواده‌ها از دریافت یارانه نقدی حذف شده‌اند تا منابع آزادشده به دهک‌های پایین اختصاص یابد.
طبق اعلام رسمی دولت، در حال حاضر یارانه سه دهک بالا حذف شده است. اما نمایندگان مجلس می‌گویند که در قانون، مبلغ مشخصی برای تعیین دهک‌های بالا وجود ندارد و تعیین جزئیات برعهده دولت گذاشته شده است.
نایب رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس در توضیح این موضوع گفته است که روش فعلی دهک بندی موجب نارضایتی شده و بسیاری از خانوارها بدون داشتن درآمد بالا، از فهرست یارانه‌بگیران خارج شده‌اند.
او همچنین تأکید کرده که برخی خانواده‌ها هزینه‌هایی دارند که لزوماً نشان‌دهنده توان مالی بالا نیست؛ برای مثال، هزینه درمان یا شهریه مدارس غیردولتی ممکن است باعث افزایش هزینه ماهانه شود، در حالی که درآمد واقعی خانواده پایین است.
منتقدان می‌گویند سامانه دهک بندی یارانه هنوز دقت لازم را ندارد و اطلاعات برخی خانوارها به‌روز نشده است. به همین دلیل، در برخی موارد، افرادی که درآمد متوسط یا حتی پایین دارند، در دهک‌های بالا قرار گرفته و یارانه‌شان حذف شده است.
به عنوان نمونه، خانواده‌هایی که هزینه درمان بالایی دارند یا برای تحصیل فرزندانشان مبالغ قابل توجهی پرداخت می‌کنند، ممکن است به اشتباه در دهک‌های بالا شناسایی شوند.
همچنین برخی نمایندگان مجلس اعلام کرده‌اند که داده‌های سامانه دهک بندی گاهی ناقص است و برخی پرداخت‌های مقطعی مانند وام، فروش ملک یا واریز مبالغ موقتی باعث اشتباه در تشخیص دهک شده است.
در روش قدیمی، دهک بندی یارانه بر اساس میزان درآمد و دارایی خانوار انجام می‌شد. این روش نیز با ایراداتی همراه بود، زیرا ممکن بود افرادی که وام گرفته‌اند یا برای مدتی مبلغی به حسابشان واریز شده، در دهک‌های بالا قرار بگیرند.
در روش جدید، تمرکز از درآمد به سمت هزینه خانوارها تغییر یافته است. با این حال، نایب رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس معتقد است که این شیوه نیز دقیق نیست، زیرا هزینه بالا لزوماً به معنای توان مالی بالا نیست.
به گفته او، روش‌های آماری دهک بندی فعلی هنوز نیاز به اصلاح دارد و باید شرایط خاص خانوارها از جمله بیماری، اجاره‌نشینی، یا هزینه‌های تحصیلی نیز در محاسبات لحاظ شود.
یکی از تفاوت‌های مهم دهک بندی جدید نسبت به گذشته، حذف مسکن از معیارهای محاسبه است. بر اساس تصمیم جدید دولت، دیگر فرقی ندارد که خانوار مالک باشد یا مستأجر.
این تصمیم در حالی گرفته شده که در شهرهای بزرگ، هزینه اجاره مسکن بخش بزرگی از هزینه‌های ماهانه خانوار را تشکیل می‌دهد. بنابراین حذف این عامل از محاسبات، باعث شده برخی خانواده‌های مستأجر با وجود درآمد پایین، در دهک‌های بالا قرار گیرند.
نمایندگان مجلس خواستار آن شده‌اند که وزارت رفاه در محاسبه دهک‌ها، شاخص مسکن را دوباره وارد کند تا عدالت بیشتری در پرداخت یارانه‌ها برقرار شود.
به گفته نایب رئیس کمیسیون اجتماعی، گزارش‌های متعددی از سراسر کشور به مجلس رسیده که نشان می‌دهد تعدادی از خانوارهای کم‌درآمد یارانه‌شان قطع شده است.
نمایندگان در جلسات اخیر از وزیر کار خواسته‌اند توضیح دهد که مبنای محاسبه دهک‌ها چیست و چه برنامه‌ای برای رفع خطاهای سامانه جدید دهک بندی یارانه در نظر گرفته شده است.
به گفته او، بسیاری از خانواده‌ها پس از مراجعه به سامانه‌های اعتراض، پاسخی قانع‌کننده دریافت نکرده‌اند و همچنان بلاتکلیف مانده‌اند.
در ادامه بررسی‌ها، نمایندگان مجلس یادآور شدند که مبلغ یارانه‌ها طی سال‌های اخیر افزایش چندانی نداشته است. در سال‌های ابتدایی اجرای طرح هدفمندی، مبلغ یارانه معادل حدود ۴۶ دلار بود، در حالی که امروز ارزش آن به کمتر از یک دلار رسیده است.
به همین دلیل، بسیاری از مردم علاوه بر اعتراض به حذف یارانه، نسبت به پایین بودن مبلغ فعلی نیز ناراضی هستند. در حالی که تورم و هزینه زندگی چند برابر شده، یارانه نقدی هنوز در همان سطح باقی مانده است.
نایب رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس تأکید کرده است که مجلس قصد دارد با بررسی مجدد این شیوه، اصلاحاتی را در دهک بندی جدید یارانه اعمال کند. هدف از این اصلاحات، شناسایی دقیق‌تر دهک‌ها و جلوگیری از حذف ناعادلانه یارانه خانوارهای کم‌درآمد است.
او گفته است که اطلاعات سامانه دولت در برخی موارد دقیق نیست و باید داده‌های جدید و واقعی‌تر جایگزین شود تا عدالت در توزیع یارانه برقرار گردد.
به گفته کارشناسان، سامانه جدید دهک بندی یارانه اگر با داده‌های کامل‌تر و تحلیل دقیق‌تر همراه شود، می‌تواند ابزار مؤثری برای توزیع عادلانه منابع باشد. اما در وضعیت فعلی، به دلیل خطاهای آماری و کمبود اطلاعات، بسیاری از خانوارها به اشتباه در دهک‌های بالا قرار گرفته‌اند.
قرار است دولت در ماه‌های آینده امکان اعتراض، بازبینی و ثبت اطلاعات جدید در سامانه را فراهم کند تا خانوارهایی که به اشتباه حذف شده‌اند، دوباره در فهرست یارانه‌بگیران قرار گیرند.
دهک بندی جدید یارانه با هدف اصلاح نظام پرداخت و شناسایی دقیق دهک‌های درآمدی اجرا شده است. اما تغییر ناگهانی معیار از درآمد به هزینه باعث شده بسیاری از خانواده‌ها نسبت به حذف یارانه خود معترض شوند.
دولت وعده داده است که با به‌روزرسانی سامانه دهک بندی یارانه و بررسی اعتراض‌ها، وضعیت یارانه‌ها به‌صورت عادلانه‌تری بازنگری شود. تا آن زمان، به نظر می‌رسد بحث درباره عدالت در توزیع یارانه‌ها همچنان ادامه خواهد داشت.