شاخص‌های توسعه انسانی و پیشرفت اجتماعی در ۴ دهه اخیر

به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ شاخص توسعه انسانی (Human Development Index - HDI) یک معیار کلیدی در سنجش میزان توسعه و رفاه انسان‌ها در کشورهای مختلف است. این شاخص توسط آمارتیاسن (Amartya Sen)، اقتصاددان و برنده جایزه نوبل و همچنین محبوب الحق، اقتصاددان و سیاستمدار پاکستانی و با همکاری برنامه توسعه ملل متحد (UNDP) طراحی شد. این معیار به‌ طور خاص تلاش دارد تا ارزیابی‌هایی فراتر از صرفا تولید ناخالص داخلی (GDP) را ارائه دهد و به‌ عبارت دیگر، به‌ جای تمرکز بر روی درآمد اقتصادی، بر کیفیت زندگی، رفاه اجتماعی و توسعه انسانی تاکید دارد. 

از این‌رو شاخص توسعه انسانی بر پایه سه مولفه اصلی شکل‌ گرفته که عبارتند از: 

زندگی سالم: میانگین امید به زندگی در بدو تولد که به نمایشگر سلامت و طول عمر می‌نگرد. 

تحصیلات: این مولفه به دو بخش تقسیم می‌شود که عبارت از میزان ثبت‌نام در آموزش اولیه، متوسطه و عالی و میانگین سال‌های تحصیل جمعیت بالغ است. 

درآمد: درآمد سرانه واقعی بر اساس قدرت خرید که به نمایندگی از سطح اقتصادی و معیشتی جامعه عمل می‌کند. 

این سه مولفه به‌ صورت یکپارچه در یک فرمول ترکیب می‌شوند تا یک عدد بین صفر و یک به‌ عنوان شاخص توسعه انسانی محاسبه گردد. هر چه این عدد به یک نزدیک‌تر باشد، نشان‌دهنده سطح بالاتری از توسعه انسانی و کیفیت زندگی است. 

شاخص توسعه انسانی به‌ خوبی نشان‌دهنده سطح رفاه و کیفیت زندگی در یک کشور است. از آنجا که این شاخص هم به سلامت، هم به آموزش و هم به درآمد توجه دارد، می‌تواند نماینده بهتری از شرایط واقعی زندگی مردم باشد. برخلاف تولید ناخالص داخلی که فقط به جنبه اقتصادی توجه می‌کند، شاخص توسعه انسانی به ما کمک می‌کند تا تصویر جامع‌تری از توسعه انسانی یک کشور به دست آوریم. 

در این شاخص مهم، ایران در سال‌های بعد از انقلاب و عملا از سال ۱۹۹۰(سال شروع محاسبه این شاخص در جهان) که بعد از جنگ تحمیلی محسوب می‌شود، رشد شتابانی را تجربه کرد که به‌ معنای بهبود کیفیت زندگی، دسترسی به آموزش و بهداشت و ارتقا سطح درآمد در یک کشور است. جالب توجه و برای هر ایرانی افتخار آمیز است که ایران از سال ۱۹۹۰ تا در یک دوره زمانی بلندمدت بیش از ۲۰ ساله، بعد از کره جنوبی دومین سرعت رشد شاخص توسعه انسانی در جهان را داشته است. 

تحلیل شاخص پیشرفت اجتماعی (SPI) 

یکی دیگر از شاخص‌های مهم در حوزه اقتصاد اجتماعی، شاخص پیشرفت اجتماعی (Social Progress Index - SPI) است. این شاخص به سنجش سطح پیشرفت اجتماعی کشورها می‌پردازد و در واقع به غیر از جنبه‌های اقتصادی به مولفه‌های اجتماعی و زیست‌محیطی نیز توجه دارد. SPI از دایره‌ای وسیع از معیارها برای ارزیابی کیفیت زندگی، رفاه اجتماعی و پیشرفت جامعه استفاده می‌کند. 

شاخص پیشرفت اجتماعی شامل سه دسته اصلی است: 

نیازهای بنیادی انسان: این بخش شامل مواردی چون دسترسی به آب و غذا، بهداشت، مسکن و سایر نیازهای اساسی انسانی است. این معیار بر توانایی کشور برای تامین نیازهای اولیه افراد تاکید دارد. 

اساسی‌ترین نیازهای انسانی: در این بخش، عواملی مانند تحصیلات، اطلاعات و دسترسی به خدمات بهداشتی و اجتماعی بررسی می‌شود. این شاخص به ما کمک می‌کند تا بفهمیم که چقدر افراد یک کشور به فرصت‌های لازم برای بهبود کیفیت زندگی خود دسترسی دارند. 

فرصت‌های اجتماعی: این مولفه شامل موضوعاتی مانند حقوق شهروندی، سطح آزادی‌های فردی، برابری و دسترسی به منابع اقتصادی و اجتماعی برای همه اقشار جامعه است. این بخش به‌ طور خاص به فرصت‌هایی که افراد برای تحصیل، کار و زندگی بهینه دارند، می‌پردازد. 

با ترکیب این معیارها، SPI به ما یک تصویر روشن از پیشرفت اجتماعی کشور می‌دهد که می‌تواند به‌ عنوان یک ابزار موثر برای شناخت و تحلیل شرایط اجتماعی و اقتصادی کشورها مورد استفاده قرار گیرد. 

رشد SPI در ایران 

نکته قابل توجه این است که سرعت رشد SPI کشور ایران در سال‌های اخیر بالاتر از کشورهایی نظیر عربستان سعودی و ترکیه بوده است. در حالی که ایران با چالش‌های متعدد از جمله جنگ، تحریم‌ها و فتنه‌ها روبه‌رو بوده است، در حالی که عربستان و ترکیه در این بازه زمانی از ثبات سیاسی بیشتری برخوردار بوده‌اند.

این موضوع نشان می‌دهد که ایران توانسته با وجود چالش‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، در حوزه پیشرفت اجتماعی به‌ خوبی عمل کند و بهبودهای قابل توجهی را در زمینه کیفیت زندگی و رفاه عمومی در قیاس با کشورهای دیگر به دست آورد.