
صادرات آب در سایه محصولات پرآببر کشاورزی

به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ آب مجازی به حجم آبی گفته میشود که برای تولید یک محصول مصرف میشود ولی به صورت مستقیم در آن قابل مشاهده نیست. برای مثال برای تولید هر کیلوگرم هندوانه حدود ۳۰۰ تا ۵۰۰ لیتر آب مصرف میشود. زمانی که این هندوانه به عنوان محصول صادراتی به کشورهای دیگر ارسال میشود، در واقع همان مقدار آب نیز به صورت غیرمستقیم از کشور خارج خواهد شد.
این پدیده زمانی خطرناکتر جلوه میکند که بدانیم بخش قابل توجهی از این محصولات پرآببر، در استانهای خشک و کمآب مانند خوزستان، سیستان و بلوچستان، فارس و کرمان کشت میشوند؛ مناطقی که خود با بحران آب دستوپنجه نرم میکنند و سفرههای آب زیرزمینیشان با افت جدی مواجه شده است.
هندوانه، یونجه و سیبزمینی؛ قهرمانان صادرات، دشمنان منابع آب
بر اساس اعلام مسوولان وزارت جهاد کشاورزی، ایران سالانه بین ۷۵۰ الی ۸۰۰ هزار تن هندوانه صادر میکند که عمده مقصد آن کشورهای حوزه خلیج فارس مانند امارات، قطر و عمان بوده است. این در حالی است که هر کیلوگرم هندوانه صادراتی، معادل ۵۰۰ لیتر آب مصرف میکند؛ به عبارتی، ایران فقط با صادرات هندوانه بیش از ۴۰۰ میلیون متر مکعب آب مجازی را از کشور خارج کرده است.
همین الگو در مورد محصولات دیگری چون یونجه، سیبزمینی، گوجهفرنگی و حتی خیار نیز برقرار است. این محصولات معمولا به دلیل قیمت تمامشده پایین، در کشورهای مقصد با استقبال مواجه میشوند اما آنچه در این معادله دیده نمیشود، هزینه پنهان از دست رفتن منابع آب شیرین ایران است.
حمایت دولتی از صادرات آب؟
نکته قابل تامل در این روند، نه فقط خود صادرات، بلکه نوع سیاستگذاری و تشویقهای دولتی برای کشت و صادرات محصولات پرآببر است. بسیاری از کشاورزان در مناطق کمآب، همچنان به کشت هندوانه و یونجه مشغولند، چراکه یا برای آنها صرفه اقتصادی دارد یا زیرساخت جایگزین وجود ندارد. از سوی دیگر، یارانههای انرژی، برق و حتی گاهی آب، این کشتها را برای برخی کشاورزان مقرونبهصرفه کرده است.
این در حالی است که سالهاست کارشناسان حوزه محیط زیست و آب، نسبت به این رویکرد هشدار دادهاند و خواستار اجرای الگوی کشت منطقهای، بر اساس میزان منابع آبی هر استان شدهاند؛ مدلی که هنوز به صورت موثر اجرا نشده و بیشتر در حد شعار باقی مانده است.
آیا کسی به بحران آب توجه دارد؟
بررسیها نشان میدهد که بسیاری از مردم و حتی بخشهایی از رسانهها نسبت به مفهوم «آب مجازی» آگاهی ندارند. تمرکز غالب در بحران آب، بر موضوعاتی مانند بارش، کمآبی سدها یا افت فشار آب در شهرهاست. در حالی که یکی از جدیترین عوامل تشدیدکننده این بحران، صادرات پنهانی آب از طریق محصولات کشاورزی است.
نکته تلختر آنجاست که در شرایطی که ۱۱ استان ایران با تنش آبی در بخش شرب مواجهاند و برخی روستاها با تانکر آبرسانی میشوند، همچنان میلیونها متر مکعب آب در پوشش سیبزمینی و خربزه از کشور خارج میشود، بدون آن که ارزی معنادار برای آن وارد کشور شود یا جبران زیستمحیطی انجام گیرد.
نجات آب با اصلاح سیاستهای صادراتی و کشاورزی
کارشناسان معتقدند مهمترین گام برای مقابله با پدیده آب مجازی، توقف صادرات محصولات پرآببر و تعیین مالیات یا عوارض بر آنهاست. همچنین اصلاح الگوی کشت و حرکت به سوی محصولات کمآببر مانند پسته، زعفران یا گیاهان دارویی، در کنار به کارگیری فناوریهای نوین آبیاری، میتواند بخشی از بار بحران را کاهش دهد.
از سوی دیگر، شفافسازی درباره ابعاد بحران آب مجازی در رسانهها و آموزش عمومی مردم، میتواند راهکار موثری برای حل مساله آبی کشور باشد.