پولشویی‌ در صندوق ثروت ملی عربستان؛ دسیسه اقتصادی با نمایش سلبریتی‌ها

به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ دارایی صندوق ثروت دولتی عربستان سعودی در ۹ سال گذشته از ۸۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۴ به ۹۴۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴ افزایش یافته و اکنون به یکی از بزرگترین صندوق‌های دارایی دولتی در جهان تبدیل شده است. 

این  افزایش ثروت صندوق ثروت عربستان مدیون محمد بن سلمان، ولی‌عهد، نخست وزیر، رئیس شورای امور سیاسی و امنیتی و شورای امور اقتصادی و توسعه و از همه مهم‌تر رئیس صندوق سرمایه‌گذاری عمومی و حاکم واقعی عربستان سعودی است.

با این حال صندوق، این همه پول هنگفت را در این مدت کوتاه به دلیل سرمایه‌گذاری‌های موفق به دست نیاورده، بلکه از طریق مصادره و تصاحب دارایی‌های شرکت‌ها و دارایی‌های افراد، به ویژه از طریق کمپین مخفیانه‌ای که به تعبیر معروف «ضدفساد» توصیف شد، به دست آورد (به خصوص کمپینی که در ۲۰۱۷ به راه انداخته بود). 

در واقع، صندوق سرمایه‌گذاری عمومی عربستان عنصری محوری در تلاش‌های ولی‌عهد بوده و بن سلمان از طریق کنترل این صندوق، حدود یک تریلیون دلار از ثروت عربستان را مستقیما در دسترس خود قرار داده است و چه‌بسا آرزو دارد که این رقم را به ۲ تریلیون دلار تا پایان سال ۲۰۳۰ افزایش دهد. 

چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی این بوده که صندوق مذکور به بزرگترین صندوق سرمایه‌گذاری مستقل در جهان تبدیل شود. (چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی که در آوریل ۲۰۱۶ توسط محمد بن سلمان اعلام شد، برنامه‌ای برای کاهش وابستگی عربستان سعودی به نفت و تنوع‌بخشیدن به اقتصاد آن و توسعه بخش‌های خدماتی مانند بهداشت، آموزش، زیرساخت، تفریحی و گردشگری خوانده شده و طرح‌های آن شامل ۸۰ پروژه بوده که هر کدام از ۳.۷ تا ۲۰ میلیارد دلار هزینه دارد.) 

دیده بان حقوق بشر طی گزارشی در نوامبر ۲۰۲۴  با عنوان «مردی که دنیا را خرید»، نقض حقوق بشر در عربستان سعودی مرتبط به صندوق سرمایه‌گذاری عمومی این کشور و رئیس آن محمد بن سلمان را منتشر کرد. در این گزارش  اسناد، مصاحبه‌ها و تحقیقات مطبوعاتی، فاش می‌کند که چگونه ولی‌عهد سعودی، صندوق دارایی دولتی عربستان را به بازوی وابسته به خود تبدیل کرده تا از اموال دیگران اخاذی کند.

وی کمپین‌های سرکوب و دستگیری مخالفان و بازرگانان برجسته در عربستان سعودی را به راه انداخت و علاوه بر آن از صندوق به عنوان وسیله‌ای برای تطهیر تخلفات و بهبود شهرت خود استفاده کرد. 

ولی‌عهد سعودی چگونه صندوق ثروت عربستان را تحت سلطه خود گرفته است؟ 

صندوق ثروت مستقل یک کشور، نهادی متشکل از وجوه و منابع متعلق به یک کشور بوده که معمولا از درآمد‌های دولت، مازاد تجاری و ذخایری تشکیل شده که در داخل و خارج از کشور برای توسعه و تنوع بخشیدن به اقتصاد داخلی سرمایه‌گذاری می‌شود. 

صندوق‌های سرمایه‌گذاری مستقل عربستان بر پایه ثروت نفت تاسیس شدند. تعدادی از این صندوق‌ها (از جمله همین صندوقی ثروت ملی که در سال ۱۹۷۱ به منظور مقابله با اثرات اقتصادی بازار‌های بی‌ثبات نفت تاسیس شد)، در دهه ۱۹۷۰ تاسیس شدند. 

بین سال‌های ۱۹۷۱ تا ۲۰۱۵، هیات مدیره صندوق دولتی عربستان متشکل از پنج عضو بود. اعضای این صندوق عبارت از وزیر دارایی که به عنوان رئیس‌ صندوق نیز فعالیت می‌کرد، دو عضو شورای وزیران (کابینه) به پیشنهاد نخست‌ وزیر، رئیس سازمان مرکزی برنامه‌ریزی و رئیس آژانس پولی عربستان سعودی هستند. 

طبق وبگاه صندوق ثروت ملی عربستان سعودی، صندوق عربستان سعودی در سال ۲۰۱۵ با صدور مصوبه  شماره ۲۷۰ توسط شورای وزیران عربستان، تحت نظارت شورای تازه تاسیس امور اقتصادی و توسعه قرار گرفت و این تصمیم همچنین به نخست وزیر اجازه داد تا تمام اعضای هیات مدیره را به طور یک‌جانبه منصوب کند.

بر اساس اسناد سعودی که توسط دیده بان حقوق بشر بررسی شده، محمد بن سلمان در سال ۲۰۱۵ صندوق عربستان را تغییر ساختار داد و با هدف در اختیار گرفتن بیشترین قدرت و منابع این صندوق در دستان خود، تغییرات اساسی در ساختار و رویکرد صندوق ایجاد کرد. 

چگونه محمد بن سلمان به ریاست صندوق رسید؟ 

سلمان بن عبدالعزیز شاه سعودی، پس از رسیدن به قدرت در سال ۲۰۱۵، تغییرات عمده‌ای در حکومت عربستان ایجاد کرد و بسیاری از شورا‌ها و نهاد‌های مشورتی را با دو شورای جدید جایگزین کرد که یکی از آنها «شورای امور اقتصادی و توسعه» بود که پسرش را به عنوان رئیس آن منصوب کرد. 

بر اساس مصوبه شماره ۲۷۰ که در مارس ۲۰۱۵ از سوی هیات وزیران عربستان سعودی صادر شد، نظارت بر صندوق ثروت ملی این کشور از وزارت دارایی به شورای تازه تاسیس امور اقتصادی و توسعه واگذار شد. 

بن سلمان از سال ۲۰۱۵، هم ریاست شورای امور اقتصادی و هم مدیریت صندوق سرمایه گذاری عمومی یا همان صندوق ثروت ملی را بر عهده داشت؛ به این معنی که این صندوق دیگر یک نهاد مستقل نیست، بلکه تحت کنترل مستقیم ولی‌عهد قرار گرفته است. 

در واقع جامعه عربستان نمی‌دانند که پول صندوق ثروت ملی کشورشان چگونه مدیریت می‌شود و تصمیمات سرمایه‌گذاری چگونه اتخاذ می‌شود و همانطور که گزارش دیده‌ بان حقوق بشر به وضوح نشان می‌دهد، هیچ مکانیسمی وجود ندارد که از طریق آن افکار عمومی عربستان بتواند صندوق را برای کاهش فقر و اعطای خدمات به اقشار حاشیه نشین تحت فشار قرار دهد. 

این گزارش حاکی از آن بوده که سرمایه‌گذاری‌های عمده صندوق منوط به تصمیمات یکجانبه ولی‌عهد بوده و علی‌رغم مخالفت هیات مدیره و مشاوران حرفه‌ای در برخی مقاطع، محمد بن سلمان  در خصوص تصمیم‌های صندوق حرف اول و آخر را می‌زند و هنگام اعتراض به برخی تصمیم‌های بن سلمان وی با مراجعه به شاه سعودی رویه‌های حاکمیتی را دور می‌زند. به عنوان مثال زمانی که بازار‌ها در ابتدای همه گیری جهانی در سال ۲۰۲۰ با افت مواجه شدند، بن سلمان از صندوق می‌خواست تا سهام خاصی را خریداری کند اما هیات مدیره صندوق با ولی‌عهد مخالفت کرد.

یاسر الرمیان، رئیس صندوق سرمایه‌گذاری عمومی در مصاحبه‌ای برای مستندی در شبکه MBC گفت که هیات مدیره با این اقدام به دلیل اینکه آن را مخاطره‌آمیز می‌داند، مخالفت کرده است. 

به گفته الرمیان، محمد بن سلمان اما موضوع را به پادشاه رساند و پادشاه بلافاصله فرمان سلطنتی را صادر کرد که اجازه می‌داد، قوانین فعلی حاکمیت صندوق دور زده شود و از نظر محمد بن سلمان به عنوان رئیس هیات مدیره پیروی شود. 

علاوه بر این، بن سلمان در اکتبر ۲۰۲۲ نخست وزیر شد و به وی این اختیار را داد که همه اعضای هیات مدیره صندوق ثروت ملی این کشور را منصوب کند. 

در حال حاضر، هیات مدیره صندوق ثروت ملی عربستان علاوه بر ولی‌عهد، شامل ۹ عضو است که هفت نفر از آنها دارای پست‌های وزارتی هستند که اکثر آنها پس از قدرت گرفتن هر چه بیشتر ولی‌عهد به سمت‌های فعلی خود منصوب شدند. 

بسیاری از آنها شخصا به محمد بن سلمان نزدیک هستند،. رئیس صندوق، یاسر الرمیان، وزیر مشاور، محمد آل الشیخ، وزیر دارایی، محمد الجدعان، و مشاور سیاسی، محمد التویجری از جمله آنها هستند. 

شایان ذکر است که موسسه اقتصاد بین‌الملل پترسون، صندوق عربستان سعودی را در زمره کم شفاف‌ترین و کم‌پاسخگوترین صندوق‌ها قرار داد و جایگاه صندوق  را از جمع ۶۴ صندوق در رتبه ۵۶ قرار دارد.

گزارش ۲۰۱۹ موسسه آلمانی امور بین‌الملل و امنیتی نیز به این نتیجه رسید که ولی‌عهد نفوذ زیادی در هیات مدیره صندوق دارد. از طریق این صندوق، بن سلمان عملا منابع عربستان سعودی را تحت سلطه خود دارد و بر مهم‌ترین نهاد‌های امنیتی، سیاسی و اقتصادی این کشور اعمال قدرت می‌کند اما وی این اختیارات گسترده را برای خدمت به منافع عمومی اعمال نمی‌کند، همانطور که گزارش دیده بان حقوق بشر به وضوح نشان داده است. 

صندوق ثروت ملی که ابزار سرمایه‌گذاری برای یک نفر شده است 

چهره‌های آکادمیک مانند استیون هرتوگ ادعا می‌کنند که دولت سعودی قبل از به قدرت رسیدن محمد بن سلمان متشکل از چندین نهاد با نفوذ سیاسی و اقتصادی بود که به عنوان بخش‌های فعال نظام عمل می‌کردند؛ مانند نهاد مذهبی، رجال دینی مستقل و سایر افراد‌ی که در جامعه تجاری عربستان بانفوذ بودند. 

با این حال ظهور بن سلمان منجر به از بین رفتن این وضعیت موجود در اوایل سال ۲۰۱۵ شد. ولی‌عهد نه تنها همه کسانی را که در مقابل وی ایستاده بودند را حذف کرد. قدرت‌های اقتصادی درون خاندان حاکم و نخبگان تجاری را به حاشیه راند و نهاد‌های سیاسی و اقتصادی را در چمبره خود و باند کوچکی از مشاوران نزدیکش قرار داد. با این حال وی همچنین دولت عربستان سعودی را به یک سیستم متمرکز و محوری تبدیل کرد. 

در نهایت، تغییر جامع ساختاری این صندوق در سال ۲۰۱۵ منجر به تمرکز حجم عظیمی از کنترل آن در دست محمد بن سلمان شد، تا جایی که یکی از تحلیلگران سعودی این صندوق را ابزار سرمایه‌گذاری برای یک نفر توصیف کرد. 

بر اساس گزارشی که توسط موسسه آلمانی امور بین‌الملل و امنیت منتشر شده، صندوق عربستان سعودی برای خدمت به ولیعهد و کمک به تقویت حکومت وی ​​و تمرکز قدرت به نفع وی طراحی شده است؛ انتصاب هیات مدیره صندوق نیز به دلیل صلاحیت و موقعیت‌های دولتی آنها نیست، بلکه به دلیل نزدیکی شخصی آنها به ولیعهد تلقی می‌شود. 

صندوقی که ابزار بزک کردن شده است 

در حالی که این صندوق ثروت ملی عربستان سعودی، تصمیم‌هایی در خصوص سرمایه‌گذاری‌هایی گرفته که می‌تواند به انگیزه‌های سود مرتبط باشد اما بن سلمان همچنین از سرمایه‌گذاری‌های  این صندوق در ایالات متحده، انگلیس و سایر نقاط جهان به عنوان ابزاری قدرتمند برای جلب حمایت خارجی برای برنامه‌های خود و منحرف کردن نگاه‌ها از سوابق ضعیف وی در زمینه حقوق بشر استفاده می‌کند.

وی همچنین به دنبال تضعیف نهاد‌هایی است که مخالف استبداد آن هستند یا موسساتی که اطلاعاتی در مورد سابقه حقوق بشر عربستان سعودی منتشر می‌کنند! 

در چندین موردی که توسط گزارش دیده‌ بان حقوق بشر رصد شده، انعقاد یا اعلام سرمایه‌گذاری‌ها یا توافق‌های تجاری با صندوق ثروت عربستان سعودی، انتقاد‌ها از محمد بن سلمان را محدود کرده است. به عنوان مثال، شرکت رسانه‌ای Vice، پس از انتشار مستندی در ژوئن ۲۰۲۳ با عنوان «تقلای شدید ولیعهد برای قدرت» که در آن از ولی‌عهد انتقاد کرده بود، شش ماه پس از مشارکت با گروه MBC حذف شد؛ گاردین بار‌ها اخباری را که ممکن است موهن به حکومت عربستان سعودی محسوب شود، حذف کرده است. 

گزارش دیده بان حقوق بشر حاکی از آن بوده که اندکی پس از ترور جمال خاشقجی معارض سعودی، صندوق عربستان سعودی قراردادی را با شرکت روابط عمومی CARF مستقر در نیویورک به ارزش ۱۲۰ هزار دلار در ماه با هدف «افزایش وجهه و شهرت بن سلمان و مقامات ارشد صندوق سعودی» به امضا رساند. 

در واقع بن سلمان از بسیاری از شرکت‌های روابط عمومی را برای بهبود وجهه خود، به ویژه با به کارگیری هنرمندان و ورزشکاران به کار گرفت. 

این گزارش همچنین نشان می‌دهد که در حالی که صندوق عربستان سعودی حمایت از سرمایه‌گذاری در فناوری‌های انرژی پاک را ترویج می‌کند، سرمایه‌گذاری‌های صندوق در فناوری‌های انرژی پاک درصد کمی باقی مانده و کاملا بر سوخت‌های فسیلی متکی است. 

پولشویی ورزشی در عربستان و جذب افراد مشهور 

محمد بن سلمان همچنیین برای انحراف توجهات از تخلفات مداوم مقامات سعودی، در طول سال‌های گذشته در رویداد‌های ورزشی و سرگرمی بزرگ از طریق پولشویی ورزشی، سرمایه گذاری کرده و با آوردن ستاره‌های برتر فوتبال به بازی در عربستان سعودی برای بیشتر شدن شهرت خود کار می‌کند و همچنین میزبانی رویداد‌های مهم ورزشی را قبول می‌کند تا توجه مثبت رسانه‌ها را به خود جلب می‌کند. 

ولی‌عهد سعودی، تحت پوشش صندوق سرمایه گذاری از استراتژی پولشویی ورزشی استفاده کرد تا وجهه خود را جلا دهد و تصویری مثبت برای حکومت عربستان در سطح بین‌المللی ایجاد کند و نشان دهد که عربستان سعودی در واقع اصلاحات را انجام می‌دهد و کشور ظلم و تخلف و سرکوب‌ها نیست. 

دیده بان حقوق بشر چندین نمونه از کمپین‌های چند میلیارد دلاری دولت سعودی برای میزبانی نمایش‌ها و رویداد‌های سرگرم کننده، فرهنگی و ورزشی، از جمله میزبانی گروهی از مشاهیر ورزشی جهان، مسابقات گلف، مسابقات بوکس و کشتی و جایزه بزرگ فرمول ۱ را رصد کرده است. 

به گزارش دیده بان حقوق بشر، دولت عربستان بر این باور بوده که میزبانی از مشاهیر بین‌المللی و رویداد‌های تفریحی و ورزشی بزرگ بهترین راه برای افزایش اعتبار و متقاعد کردن سرمایه‌گذاران بین‌المللی برای سرمایه‌گذاری در این کشور با وجود گسترش نقض حقوق بشر در آنجا است. 

در ژانویه ۲۰۲۰، صندوق ثروت عربستان تلاش خود را برای خرید باشگاه انگلیسی نیوکاسل یونایتد آغاز کرد و دیده بان حقوق بشر می‌گوید که از لیگ برتر انگلیس خواسته بود تا در موافقت خود با فروش نیوکاسل تجدید نظر کند و مشارکت صندوق در تسهیل نقض حقوق بشر را در نظر بگیرد. 

با این حال در سال ۲۰۲۱، صندوق قراردادی برای خرید نیوکاسل به مبلغ ۳۰۰ میلیون پوند منعقد کرد و لیگ انگلیس موافقت کرد که نیوکاسل را به گروهی از شرکت‌های تحت رهبری صندوق به شیوه‌ای مرموز و بدون هیچ گونه سیاست حقوق بشری بفروشد امروز این صندوق مالک ۸۰ درصد کل باشگاه فوتبال نیوکاسل انگلیس است. 

بر اساس گزارش دیده بان حقوق بشر، لیگ برتر انگلیس این صندوق را جدا از دولت عربستان دانست اگرچه این صندوق یک سازمان دولتی بوده اما رئیس آن، حاکم واقعی عربستان سعودی است و بیشتر اعضای هیات مدیره آن  وزرا و مقامات ارشد در این کشور هستند.

جنبه دیگری از پولشویی انجام شده توسط صندوق ثروت عربستان این است که انتقاد از ولی‌عهد یا دولت عربستان سعودی را ممنوع می‌کند، به گونه‌ای که صندوق عربستان سعودی مداخله می‌کند تا منتقدان را از صحبت در مورد تخلفات دولت عربستان در جهان ساکت کند. در ژوئن ۲۰۲۳، انجمن گلف، اعلام کرد که با صندوق عربستان سعودی قراردادی منعقد کرده است. 

چارچوب توافقنامه تصریح می‌کند که هر دو طرف در هیچ زمانی، به طور مستقیم یا غیرمستقیم در مورد طرف دیگر یا شرکت‌های وابسته به آن یا مالکان، مشاغل، مدیران، کارمندان، سهامداران، اعضا یا مشاوران آن اظهار نظر موهنی نداشته باشد. 

تحقیقات روزنامه‌ها نشان داد که قرارداد لیونل مسی با سازمان گردشگری عربستان حاوی بندی است که از گفتن هر چیزی که ممکن است اعتبار کشور عربستان سعودی را خدشه‌دار کند، باز می‌دارد. 

این قرارداد همچنین به مسی ۲ میلیون دلار داده تا ۱۰ بار در سال به تبلیغ عربستان سعودی در حساب‌های شبکه‌های اجتماعی خود بپردازد. 

ارتباط صندوق با قتل‌ها و جرایم 

در دوره‌ای که صندوق تحت مدیریت محمد بن سلمان ولی‌عهد بود، شرکت‌های تحت مالکیت و کنترل صندوق، نقض جدی حقوق بشر مرتبط با ولی‌عهد را تسهیل کردند که مهم‌ترین آنها قتل جمال خاشقجی روزنامه نگار سعودی در ۲۰۱۸ بود. 

اسناد عربستان سعودی که توسط دیده بان حقوق بشر بررسی شده نشان می‌دهد که یکی از شرکت‌های این صندوق، شرکت هواپیمایی دولتی عربستان سعودی با نام اسکای پریم از هواپیما‌های خود برای انتقال تیم ترور جمال خاشقجی استفاده کرده است، زیرا مزدوران سعودی از دو هواپیمای این شرکت برای پرواز به استانبول و ترور خاشقجی در کنسولگری کشورشان در آنجا و بازگشت به عربستان سعودی استفاده کردند. 

تخریب و تخلیه اجباری ساکنان عربستان سعودی 

شاید برجسته‌ترین تخلفی که بن سلمان  توسط صندوق انجام داده است، پروژه نئوم برای توسعه شهر جده است که بخشی اساسی از برنامه محمد بن سلمان برای چشم‌انداز ۲۰۳۰ در نظر گرفته می‌شود.

در اکتبر ۲۰۱۷، ولیعهد یک پروژه ۲۰ میلیارد دلاری در مرکز شهر جده را برای تبدیل محله‌های تاریخی مرکز شهر جده به یک منطقه خرید و ایجاد یک مقصد جهانی در دریای سرخ اعلام کرد و صندوق سرمایه گذار این پروژه است. 

با این حال این پروژه موجب بیرون کردن اجباری تعداد زیادی از طبقه متوسط ​​و پایین سعودی و کارگران مهاجر شد و منازل و محله‌های آنها تخریب شد، مقامات سعودی  همچنین ساکنان معترض به تخلیه از افراد قبلیه الحویطات را که قرن‌ها در استان تبوک زندگی می‌کردند دستگیر کردند و یکی از آنها را کشتند و دو نفر از ساکنان به ۵۰ سال زندان محکوم شدند. سه نفر دیگر به دلیل مقاومت در برابر اخراج اجباری توسط دولت سعودی به اعدام محکوم شدند.

بر اساس گزارش دیده بان حقوق بشر، از اواخر سال ۲۰۲۱ و اوایل سال ۲۰۲۲، مقامات سعودی تعداد زیادی از مردم را در بسیاری از موارد بدون هشدار از خانه‌های خود اخراج کرده اند. قبل از اینکه مقامات سعودی پروژه  نئوم را رسما اعلام کنند، بدون مشورت با جوامع محلی یا هشدار کافی از سوی مقامات، کل محله‌های محل سکونت طبقه کارگر را تخریب کردند.

به گزارش  دو سازمان عفو بین الملل و DAWN، بین اکتبر ۲۰۲۱ تا مه ۲۰۲۲، مقامات سعودی در راستای اجرای طرح نئوم، بین ۱۶ تا ۲۰ محله در مساحت ۴۰۰۰ کیلومتر مربع را تخریب کردند و تصاویر ماهواره‌ای نشان داده که مقامات سعودی حداقل ۲۰ محله را بین اکتبر ۲۰۲۱ تا مه ۲۰۲۲ تخریب کرده اند. به گفته دیده بان حقوق بشر، یک سند صادر شده توسط شهرداری جده وجود دارد که نشان می‌دهد که تخریب خانه‌ها بیش از ۵۵۸ هزار ساکن را تحت تأثیر قرار داده است.

در واقع، پروژه نئوم نشان می‌دهد که منابع و ثروت حکوت سعودی تحت کنترل یک فرد و حلقه نزدیک او است، علاوه بر این که ولی‌عهد مبالغ هنگفتی را برای پروژه‌هایی هدر می‌دهد که عملاً به تحقق حقوق اقتصادی یا اجتماعی کمکی نمی‌کند یکی از مدیران ارشد این پروژه حتی به دیده بان حقوق بشر اظهار داشت که از آنچه از هدر رفتن پول عمومی می‌بیند بسیار ناراحت است تا جایی که این پروژه خواب او را مختل کرده است.