اقتصاد معاصر-محسن فاطمی، کارشناس ارشد اقتصادی: در حالی که تمرکز اصلی در نمایشگاه‌های صادراتی ایران همچنان بر محصولات پتروشیمی، معدنی و صنایع فلزی است، طیف متنوعی از کالاها و خدمات با ظرفیت صادراتی بالا در سایه قرار دارند. ایران اکسپو ۲۰۲۵ می‌تواند فرصتی برای برجسته‌سازی این ظرفیت‌های مغفول مانده باشد؛ کالاهایی که مزیت نسبی جغرافیایی، زیست‌محیطی یا فناورانه دارند اما تاکنون از توجه ساختاری، حمایت نهادهای تخصصی و دیپلماسی تجاری هدفمند بهره‌مند نشده‌اند.
در این یادداشت، برخی از مهم‌ترین حوزه‌های کمتر دیده شده صادراتی ایران با رویکرد تحلیلی-کاربردی معرفی و بررسی می‌شوند.
عسل کوهستان: یک مزیت طبیعی بی‌رقیب ایران به دلیل شرایط اقلیمی منحصر به فرد، خصوصا در نواحی کوهستانی مانند زاگرس مرکزی و البرز جنوبی، تولید یکی از باکیفیت‌ترین انواع عسل در منطقه است. عسل مناطق کوهستانی لرستان، چهارمحال و بختیاری، آذربایجان و کهگیلویه و بویراحمد با میزان ساکاروز بسیار پایین و تنوع گل‌های دارویی، از کیفیت صادراتی بالایی برخوردارند. در حال حاضر، حجم صادرات رسمی عسل ایران کمتر از ۱۰ میلیون دلار در سال است، در حالی که کشورهایی مانند ترکیه و نیوزیلند فقط با برندینگ و بسته‌بندی حرفه‌ای، صادراتی چند صد میلیون دلاری دارند.
حضور هدفمند تولیدکنندگان عسل در ایران اکسپو ۲۰۲۵ می‌تواند سکوی پرتابی برای این صنعت باشد، به شرط آنکه از ظرفیت بازاریابی دیجیتال، گواهی‌های بین‌المللی کیفیت و لجستیک صادراتی بهره‌گیری شود.
گیاهان دارویی: بازار چند میلیارد دلاری که سهم کمتر از یک درصد در کشور دارد. ایران دارای بیش از ۸۰۰۰ گونه گیاهی است که بیش از ۲۵۰۰ گونه آن دارای خواص دارویی، عطری یا ادویه‌ای هستند. ارزش جهانی تجارت گیاهان دارویی در سال ۲۰۲۳ بالغ بر ۱۳۰ میلیارد دلار بوده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ به بیش از ۱۸۰ میلیارد دلار برسد. با این حال، سهم ایران از این بازار کمتر از ۰.۵ درصد است. دلیل اصلی، خام‌فروشی، نبود بسته‌بندی تخصصی و عدم رعایت استانداردهای بین‌المللی (مانند GMPو GAP) است. شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی فعال در فرآوری گیاهان دارویی می‌توانند در صورت حضور موثر در ایران اکسپو، قراردادهایی برای صادرات به بازارهای آسیای میانه، روسیه و کشورهای عربی منعقد کنند.
محصولات دانش‌بنیان و فناورانه: صادرات خدمات و محصولات دانش‌بنیان می‌تواند ابزار دور زدن محدودیت‌های تجاری باشد. ایران در برخی حوزه‌های فناوری مانند تجهیزات پزشکی، نانوفناوری و فناوری اطلاعات پیشرفت‌هایی داشته که قابلیت تجاری‌سازی دارند. در ایران اکسپو ۲۰۲۳، برخی شرکت‌های فناور توانستند مذاکراتی برای صادرات نرم‌افزارهای صنعتی، دستگاه‌های آزمایشگاهی و نانوحسگرها آغاز کنند اما فقدان سازوکارهای تسهیل صادرات خدمات دانش‌بنیان، مانع بهره‌برداری کامل شد. حضور این شرکت‌ها در ایران اکسپو ۲۰۲۵ باید با حمایت نهادی، اعطای مشوق‌های صادراتی و ایجاد نهادهای تخصصی همراه باشد.
صنایع‌دستی و محصولات فرهنگی با ارزش افزوده بالا: اگرچه صنایع‌دستی همواره بخشی از نمایشگاه‌های صادراتی بوده‌اند اما نگاه به آن‌ها همچنان سنتی است. در حالی که بازار جهانی صنایع‌دستی (شامل فرش، سرامیک، منسوجات و زیورآلات سنتی) در سال ۲۰۲۴ به بیش از ۶۰۰ میلیارد دلار رسیده اما صادرات ایران عمدتا محدود به فرش دستباف و سفال است. برندینگ، طراحی نوآورانه و همکاری با طراحان بین‌المللی می‌تواند محصولات ایرانی را به بازارهای لوکس اروپا و شرق آسیا معرفی کند. نمونه موفق در این زمینه، برندهای محلی فرش کاشان و زیورآلات نقره زنجان است که در چند سال اخیر توانسته‌اند به واسطه همکاری با سکوهای آنلاین بین‌المللی، بازارهای جدیدی فتح کنند.
فرصت‌های صادرات خدمات فنی و مهندسی در مناطق بحران‌زده و در حال توسعه: با توجه به توان مهندسی بالای شرکت‌های ایرانی در حوزه ساخت‌وساز، انرژی، آب و فاضلاب و برق، ظرفیت بالایی برای صادرات خدمات فنی و مهندسی به کشورهای منطقه وجود دارد. این خدمات به ویژه در کشورهای در حال بازسازی مانند سوریه، عراق، افغانستان و حتی برخی کشورهای آفریقایی قابل عرضه‌اند. ایران اکسپو می‌تواند بستری برای مذاکرات B۲B در این حوزه باشد، به شرطی که شرکت‌های ایرانی به درستی معرفی شده و فرآیندهای مالی-قراردادی تسهیل شود.
تدوین فهرست محصولات دارای مزیت نسبی منطقه‌ای با رویکرد صادراتی، آموزش فعالان اقتصادی درباره استانداردها و گواهی‌های صادراتی بین‌المللی، حمایت از حضور شرکت‌های کوچک و متوسط (SMEs) با ظرفیت صادراتی، تدوین سازوکار حمایت مالی از صادرات محصولات غیرمرسوم با کمک صندوق ضمانت صادرات و بانک توسعه صادرات و ایجاد کلینیک‌های صادراتی در حاشیه نمایشگاه برای مشاوره تخصصی به غرفه‌داران، از الزامات بهره‌برداری از ظرفیت‌های مغفول در ایران اکسپو ۲۰۲۵ هستند.
در مجموع، ایران اکسپو ۲۰۲۵ فرصتی برای تغییر نگاه سنتی به صادرات و معرفی زنجیره‌های ارزش جدید در اقتصاد غیرنفتی ایران است. بهره‌برداری از ظرفیت‌های مغفول، نه فقط می‌تواند تنوع صادراتی ایران را افزایش دهد، بلکه در ایجاد اشتغال، ارزش افزوده بالا و انعطاف‌پذیری اقتصادی نیز موثر خواهد بود. تحقق این هدف مستلزم نگاه هوشمندانه نهادهای متولی، طراحی استراتژی صادراتی نوین و حمایت ساختاری از بخش خصوصی نوآور و محلی است.