اقتصاد معاصر-محسن فاطمی، پژوهشگر اقتصادی: با گسترش جهانی تجارت دریایی و تحول در زنجیره‌های تامین بین‌المللی، بنادر به عنوان گلوگاه‌های حیاتی تجارت جهانی شناخته می‌شوند.
در قرن ۲۱، بنادر هوشمند که با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین همچون اینترنت اشیا (IoT)، هوش مصنوعی (AI)، داده‌های کلان (Big Data) و اتوماسیون پیشرفته فعالیت می‌کنند، به عنوان مزیت‌های رقابتی کشورها در عرصه تجارت بین‌الملل مطرح شده‌اند.
بنادر ایران با وجود دارا بودن موقعیت استراتژیک و قرار گرفتن در مسیر کریدورهای بین‌المللی، از ضعف در زیرساخت‌های فناورانه و هوشمندسازی رنج می‌برند. فاجعه بندر شهید رجایی نیز که اخیرا اتفاق افتاد، بیش از پیش لزوم هوشمندسازی بنادر کشور را خاطر نشان نمود.
بندر هوشمند، بندری است که با به کارگیری فناوری‌های نوین دیجیتال، بهره‌وری، ایمنی، پایداری زیست‌محیطی و سرعت در عملیات‌های بندری و لجستیکی را بهبود می‌بخشد. ویژگی‌های اصلی بنادر هوشمند عبارت از مدیریت هوشمند ترافیک کشتی‌ها با استفاده از سیستم‌های ردیابی و پیش‌بینی، اتوماسیون تجهیزات تخلیه و بارگیری، پردازش هوشمند اسناد گمرکی و ترخیص کالا، پایش و تحلیل داده‌های عملکردی در زمان واقعی (Real-time)، مدیریت انرژی و کاهش آلاینده‌های زیست‌محیطی و خدمات دیجیتال یکپارچه برای ذی‌نفعان بندری هستند.
در حال حاضر بنادر ایران مانند بندر شهید رجایی، چابهار، بوشهر، انزلی و امیرآباد از نظر تجهیزات فیزیکی در سطح قابل قبولی هستند اما از نظر بهره‌گیری از فناوری‌های نوین برای هوشمندسازی عملیات‌ها فاصله زیادی با بنادر پیش‌رو جهان دارند. برخی از چالش‌های عمده شامل فقدان زیرساخت‌های دیجیتال یکپارچه و پایدار، عدم اتصال کامل سیستم‌های بندری به شبکه‌های هوشمند بین‌المللی، استفاده محدود از تحلیل داده‌ها و هوش مصنوعی در مدیریت عملیات‌ها، فرآیندهای دستی و کاغذی در گمرک و ترخیص کالا و نبود آموزش‌های تخصصی و نیروی انسانی ماهر در حوزه فناوری‌های بندری هستند.
افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها: هوشمندسازی باعث بهینه‌سازی عملیات بندری، کاهش زمان توقف کشتی‌ها و افزایش گردش کالا می‌شود که مستقیما به کاهش هزینه‌های تجاری منجر می‌گردد.
جذب سرمایه‌گذاری و افزایش ترانزیت: بنادر هوشمند با کاهش بروکراسی و افزایش شفافیت، برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی جذاب‌تر هستند و می‌توانند نقش هاب منطقه‌ای را ایفا کنند.
ارتقا امنیت و پایداری زیست‌محیطی: با استفاده از پایش هوشمند، می‌توان خطرات ایمنی و زیست‌محیطی را شناسایی و کنترل کرد.
انطباق با استانداردهای جهانی: عضویت در زنجیره‌های تامین جهانی مستلزم رعایت استانداردهای عملیاتی، گمرکی و زیست‌محیطی است که فقط با هوشمندسازی امکان‌پذیر است.
اینترنت اشیا (IOT): برای پایش وضعیت کانتینرها، تجهیزات، ترافیک دریایی و شرایط محیطی.
هوش مصنوعی و یادگیری ماشین: برای پیش‌بینی ترافیک، مدیریت صف‌ها و بهینه‌سازی منابع.
بلاک‌چین: برای امنیت اسناد و ردیابی زنجیره تامین با شفافیت بالا.
داده‌های کلان و تحلیل: برای تصمیم‌سازی سریع و دقیق بر مبنای داده‌های عملیات.
پهپادها و ربات‌ها: برای نظارت هوایی، بازرسی تجهیزات و اجرای عملیات‌های خودکار.
چالش‌های هوشمندسازی بنادر کشور عبارت از نبود نقشه راه جامع برای تحول دیجیتال بنادر، پراکندگی در تصمیم‌گیری و تعدد نهادهای مسؤول، مقاومت فرهنگی و نهادی در برابر تغییرات فناورانه، تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت در انتقال فناوری و محدودیت بودجه و عدم اولویت‌دهی به فناوری در تخصیص منابع هستند.
راهکارهای پیشنهادی برای تحول دیجیتال بنادر کشور نیز عبارتند از:
تدوین برنامه ملی تحول دیجیتال بنادر: همکاری با بخش خصوصی، مراکز دانشگاهی و نهادهای بین‌الملل.
سرمایه‌گذاری هدفمند در زیرساخت‌های دیجیتال: ایجاد بسترهای ارتباطی پایدار، مراکز داده و بسترهای ذخیره‌سازی و تحلیل داده.
آموزش نیروی انسانی متخصص: توسعه آموزش‌های کاربردی در حوزه فناوری‌های بندری و ارتقا مهارت کارکنان فعلی.
یکپارچه‌سازی سیستم‌های بندری و گمرکی: با استفاده از فناوری‌های ابری و خدمات دیجیتال مشترک.
ایجاد مشوق‌های مالیاتی و حقوقی: برای شرکت‌های فناور فعال در حوزه لجستیک هوشمند.
همکاری‌های بین‌المللی: برای انتقال دانش و فناوری با کشورهای دارای بنادر هوشمند مانند سنگاپور، هلند، چین و کره جنوبی.
بندر روتردام (هلند): با استفاده از دیجیتال توئین، پایش کامل عملیات بندری را در زمان واقعی انجام می‌دهد.
بندر شانگهای (چین): از هوش مصنوعی و اینترنت اشیا برای مدیریت میلیون‌ها کانتینر سالانه بهره می‌برد.
بندر سنگاپور: به عنوان هوشمندترین بندر جهان، با بیش از ۸۰ درصد اتوماسیون، عملیات بارگیری و تخلیه فعالیت می‌کند.
تحول دیجیتال بنادر نه فقط باعث ارتقا جایگاه ایران در تجارت بین‌المللی می‌شود، بلکه اثرات اقتصادی گسترده‌ای در سطح ملی نیز دارد. ای اثرات عبارت از افزایش سهم ایران از بازار ترانزیت منطقه‌ای، رشد صادرات غیرنفتی، جذب فناوری و ارتقا نوآوری در سایر بخش‌های اقتصادی و توسعه مناطق آزاد و ویژه اقتصادی هستند.
در مجموع، در عصر اقتصاد دیجیتال، رقابت‌پذیری تجاری بدون تحول در زیرساخت‌های هوشمند ممکن نیست. بنادر ایران به عنوان نقاط راهبردی تجارت، نیازمند برنامه‌ای جامع برای ورود به دنیای بنادر هوشمند هستند. این تحول نه فقط موجب ارتقا بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها می‌شود، بلکه ایران را در جایگاهی شایسته در نقشه تجارت جهانی قرار خواهد داد. تحقق این هدف نیازمند اراده سیاسی، سرمایه‌گذاری هدفمند، آموزش نیروی انسانی و همکاری فراگیر بخش‌های مختلف حاکمیتی، خصوصی و دانشگاهی است.