اقتصاد معاصر-محمدباقر شیرمهنجی، سیاست پژوه اقتصادی: بر اساس گزارش جدید شرکت تحلیل بلاکچین چینالیسیس (Chainalysis) در سال ۲۰۲۴، خروج سرمایه از ایران از طریق رمزارزها به رکورد تاریخی ۴.۱۸ میلیارد دلار رسید و نسبت به سال قبل ۷۰ درصد رشد نشان داد.
این جهش، حاصل تورم بالا، کاهش ارزش ریال و تشدید تحریم‌هاست که مردم را به سمت رمزارزها به عنوان راهی برای حفظ دارایی سوق داده است.
داده‌ها نشان می‌دهد اوج خروج رمزارزها همزمان با بحران‌های ژئوپلیتیک و تنش‌های نظامی در بهار و پاییز بوده است. در این میان، بیت‌کوین، بیشترین سهم را در این روند ایفا کرده است.
مطابق نمودار بالا، خروج رمزارز از صرافی‌های ایرانی از ۲.۴۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ به ۴.۱۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴ افزایش یافته است. در سال ۲۰۲۳، خروج سرمایه از خدمات ایرانی در هر فصل بین حدود ۰.۵ تا ۰.۷ میلیارد دلار متغیر بود. در سه‌ماهه اول ۲۰۲۴، خروج سرمایه به بیش از یک میلیارد دلار رسید که جهشی چشمگیر نسبت به فصول قبل داشت.
در سه ماهه‌های دوم و سوم ۲۰۲۴، خروج سرمایه کمی کاهش یافت اما همچنان بالاتر از مقادیر سال ۲۰۲۳ باقی ماند. بیشترین میزان خروج سرمایه در سه‌ماهه چهارم ۲۰۲۴ مشاهده می‌شود که به حدود ۱.۳ میلیارد دلار می‌رسد و بالاترین رکورد را در این بازه ثبت می‌کند. این افزایش قابل توجه نشان‌دهنده تمایل روزافزون افراد به انتقال سرمایه‌هایشان به خارج از کشور و تبدیل دارایی‌های ریالی به رمزارزها برای مقابله با تورم و کاهش ارزش پول ملی است.
نمودار بالا، رابطه‌ی بین «خروج سرمایه رمزارزی از خدمات ایرانی» (میله‌های آبی) و «شاخص جستجوی جهانی عبارت Iran & Israel در گوگل» (خط نارنجی) را در دو بازه زمانی (۸ تا ۱۹ آوریل و ۲۵ سپتامبر تا ۷ اکتبر) بحرانی سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد.
در هر دو بازه، همزمان با اوج گرفتن جستجوی جهانی «Iran& Israel» (که بیانگر افزایش نگرانی عمومی درباره درگیری یا تشدید بحران است)، خروج سرمایه از صرافی‌های ایرانی نیز به طور محسوس افزایش یافته است.
این اوج‌ها دقیقا در روز یا بلافاصله پس از وقوع رویدادهای مهم نظامی یا سیاسی رخ داده‌اند. در بازه اول (۸ تا ۱۹ آوریل ۲۰۲۴): در روزهای ۱۳ و ۱۴ آوریل، شاخص جستجوی گوگل به بالاترین حد خود می‌رسد (نزدیک به ۱۰۰)، همزمان با این افزایش، خروج سرمایه رمزارزی نیز به حدود ۱۵ تا ۱۷ میلیون دلار در روز می‌رسد که بالاترین سطح در این بازه است.
پس از فروکش کردن موج جستجوها، خروج سرمایه نیز کاهش می‌یابد. دربازه دوم (۲۵ سپتامبر تا ۷ اکتبر ۲۰۲۴)، در حوالی یک اکتبر، مجددا شاخص جستجو به اوج می‌رسد و خروج سرمایه از خدمات ایرانی به بیش از ۱۲ میلیون دلار در روز افزایش می‌یابد. پس از آن، با کاهش نگرانی عمومی، هر دو شاخص روند نزولی پیدا می‌کنند.
گزارش چینالیسیس نشان می‌دهد که در روزهای ۹ ام و ۱۴ ام آوریل ۲۰۲۴ (همانطور که در نمودار بالا قابل مشاهده است) همزمان با افزایش تنش‌ها میان ایران و اسرائیل و همزمان با عملیات وعده صادق، خروج بیت‌کوین از صرافی‌های ایرانی به شدت افزایش یافته که این امر، رفتارهای مالی در زمان درگیری‌های ژئوپلیتیکی را منعکس می نماید.
نمودار بالا، رویدادهای ژئوپولیتیکی و خروج بیت‌کوین در بازه زمانی ۲۵ سپتامبر تا ۲ اکتبر ۲۰۲۴ را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه تنش‌های سیاسی و نظامی میان ایران و اسرائیل به افزایش قابل توجه خروج بیت‌کوین از صرافی‌های ایرانی منجر شده است.
این گزارش پس از بررسی آماری خروج سرمایه از طریق رمزارزها، چند علت را برای آن ذکر می‌کند:
یکی از اصلی‌ترین محرک‌های فرار سرمایه در ایران، تورم بالا و کاهش شدید ارزش ریال است. نرخ تورم در سال‌های اخیر در محدوده ۴۰ تا ۵۰ درصد قرار داشته و این روند با تشدید تحریم‌های بین‌المللی و بی‌ثباتی‌های ژئوپلیتیک، به ویژه پس از خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌های نفتی، سرعت گرفته است. این بی‌ثباتی ارزی، انگیزه‌ای قوی برای شهروندان و فعالان اقتصادی ایجاد کرده تا دارایی‌های خود را به ارزهای خارجی یا دارایی‌های دیجیتال منتقل کنند تا از کاهش بیشتر ارزش سرمایه‌شان جلوگیری کنند.
تحریم‌های گسترده علیه ایران، عملا دسترسی بانک‌ها، شرکت‌ها و شهروندان ایرانی به نظام بانکی بین‌المللی را مسدود کرده است. این محدودیت‌ها شامل عدم امکان افتتاح حساب ارزی، مشکلات در نقل و انتقالات مالی بین‌المللی و قطع ارتباط با سامانه سوئیفت بوده است. چنین شرایطی باعث شده که فعالان اقتصادی برای حفظ و انتقال سرمایه‌های خود به راهکارهای جایگزین، از جمله رمزارزها روی آورند.
یکی از یافته‌های مهم و قابل توجه گزارش شرکت تحلیل بلاکچین چینالیسیس وجود ارتباط مستقیم و معنادار میان رویدادهای ژئوپلیتیک و افزایش خروج رمزارز از ایران است. طبق این گزارش، در سال ۲۰۲۴، همزمان با تشدید تنش‌ها و درگیری‌های منطقه‌ای، به ویژه در تاریخ‌های ۱۴ آوریل (عملیات وعده صادق ۱) و ۱ اکتبر (عملیات وعده صادق ۲) که با حملات نظامی ایران به اسرائیل و پاسخ متقابل همراه بود، حجم خروج رمزارز از صرافی‌های ایرانی به طور محسوسی افزایش یافته است. داده‌های گوگل ترندز نیز افزایش جستجوی واژه‌هایی مانند «ایران اسرائیل» را در تاریخ‌هایی که با تشدید درگیری همزمان بود، نشان می‌دهد. این رفتار با نوسانات شدید نرخ ارز در بازار آزاد ایران همزمان است و نشان می‌دهد مردم برای حفظ سرمایه خود به رمزارز به عنوان پوشش ریسک روی می‌آورند. این داده‌ها نشان می‌دهد که در شرایط بحران و نااطمینانی، افراد به سرعت و حساسیت بالا نسبت به تحولات واکنش نشان می دهند.
در مجموع، رمزارزها در حال تبدیل شدن به یک سیستم مالی موازی برای ایرانیان هستند که امکان دسترسی به خدمات مالی جهانی را فراهم می‌کند. این موضوع چالش‌های جدیدی را برای سیاست‌گذاران، نهادهای نظارتی و فعالان صنعت رمزارز ایجاد کرده است که نیازمند راهکارهای متوازن و هوشمندانه است. در راستای مدیریت چالش‌های ناشی از تبدیل شدن رمزارزها به یک سیستم مالی موازی نیازمند تدوین چارچوبی جامع هستیم که بتواند به صورت همزمان امنیت مالی، شفافیت و دسترسی به خدمات جهانی را تضمین نماید. نخستین گام، تقویت زیرساخت قانونی با تعریف دقیق جایگاه حقوقی رمزارزهاست. بنابراین ضروری است مرز بین استفاده مشروع و غیرقانونی از این دارایی‌ها با تعیین جرائم مشخصی مانند پولشویی روشن شود. همزمان، ایجاد سامانه یکپارچه ثبت تراکنش‌ها با همکاری نهادهای ذیربط می‌تواند جریان وجوه را رصد کند و از سوءاستفاده احتمالی جلوگیری نماید.