اقتصاد معاصر-رامین غدیری، پژوهشگر اقتصادی: در سال‌های اخیر، بحران ناترازی برق و کمبود سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های صنعت برق ایران، ضرورت استفاده از ابزارهای نوین تامین مالی را بیش از پیش آشکار کرده است. بازار سرمایه، به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع تامین مالی بلندمدت، می‌تواند نقشی کلیدی در رفع بحران برق ایفا کند. در این یادداشت، ابتدا به تجربه کشورهای پیشرفته در تامین مالی صنعت برق از طریق بازار سرمایه می‌پردازیم و سپس کاربردها و راهکارهای قابل اجرا در ایران را بررسی می‌کنیم.
در کشورهای پیشرفته، بازار سرمایه نقش محوری در تامین مالی پروژه‌های برق و انرژی ایفا می‌کند. مهم‌ترین ابزارها و روش‌های مورد استفاده عبارتند از:
اوراق قرضه سبز (Green Bonds): اوراق قرضه سبز یکی از موفق‌ترین ابزارهای تامین مالی پروژه‌های انرژی پاک و زیرساخت‌های برق است. این اوراق توسط دولت‌ها، شرکت‌های برق و نهادهای مالی برای جذب سرمایه از بازار بین‌المللی و داخلی منتشر می‌شود و منابع حاصل صرف توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر، بهبود شبکه انتقال و افزایش بهره‌وری انرژی خواهد شد. حجم بازار اوراق سبز در جهان تا سال ۲۰۲۱ به بیش از ۱.۵ تریلیون دلار رسیده و شرکت‌های بزرگ برق اروپایی مانند ENEL ایتالیا با انتشار این اوراق، سرمایه‌گذاری عظیمی در توسعه انرژی‌های پاک انجام داده‌اند.
اوراق قرضه و وام‌های مبتنی بر پایداری (Sustainability-Linked Bonds & Loans): این ابزارها به عملکرد شرکت‌ها در زمینه کاهش آلایندگی و تحقق اهداف زیست‌محیطی وابسته‌اند. نرخ بهره یا بازپرداخت این اوراق بر اساس تحقق شاخص‌های کلیدی عملکرد (KPIs) مانند کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای تنظیم می‌شود. این روش، انگیزه مضاعفی برای شرکت‌های برق جهت حرکت به سمت تولید پاک و افزایش بهره‌وری ایجاد می‌کند.
صندوق‌های سرمایه‌گذاری زیرساختی (Infrastructure Funds): در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، صندوق‌های سرمایه‌گذاری تخصصی برای پروژه‌های انرژی و برق تشکیل شده‌اند که با جذب منابع خرد و کلان از سرمایه‌گذاران حقیقی و حقوقی، پروژه‌های بزرگ نیروگاهی، شبکه انتقال و انرژی‌های تجدیدپذیر را تامین مالی می‌کنند.
مشارکت بخش خصوصی و عمومی (PPP) و ابزارهای تضمین و بیمه: دولت‌ها با ارائه تضامین اعتباری، بیمه پروژه و قراردادهای خرید تضمینی برق (PPA)، ریسک سرمایه‌گذاری را کاهش داده و مشارکت بخش خصوصی را در پروژه‌های برق تسهیل می‌کنند. این مدل‌ها به ویژه در پروژه‌های نیروگاهی و توسعه شبکه انتقال بسیار رایج است.
سرمایه‌گذاری خطرپذیر و جمع‌سپاری (Venture Capital & Crowdfunding): در کشورهای پیشرفته، سرمایه‌گذاری خطرپذیر و جمع‌سپاری برای حمایت از استارتاپ‌های حوزه انرژی، فناوری‌های نوین ذخیره‌سازی و بهینه‌سازی مصرف برق کاربرد دارد. این ابزارها باعث رشد نوآوری و ورود فناوری‌های جدید به صنعت برق می‌شوند.
صنعت برق ایران با چالش‌هایی نظیر فرسودگی نیروگاه‌ها، کمبود سرمایه‌گذاری، رشد مصرف و ناترازی شدید بین تولید و مصرف روبه‌روست. تامین مالی سنتی از طریق بودجه دولتی و بانک‌ها دیگر پاسخگوی نیازهای عظیم این صنعت نیست و بازار سرمایه می‌تواند راه‌حل‌های نوینی ارائه دهد.
انتشار اوراق مشارکت و صکوک: در سال‌های اخیر، شرکت‌های برق و وزارت نیرو با انتشار اوراق مشارکت و صکوک، بخشی از منابع مورد نیاز برای توسعه نیروگاه‌ها و شبکه انتقال را تامین کرده‌اند. این ابزارها می‌توانند با طراحی دقیق‌تر و جذابیت بیشتر برای سرمایه‌گذاران، نقش پررنگ‌تری در تامین مالی ایفا کنند.
ایجاد صندوق‌های پروژه و صندوق‌های سرمایه‌گذاری انرژی: تاسیس صندوق‌های پروژه برای توسعه نیروگاه‌های جدید و صندوق‌های سرمایه‌گذاری انرژی برای جذب منابع خرد و کلان، می‌تواند مشارکت عمومی را در تامین مالی صنعت برق افزایش دهد و ریسک سرمایه‌گذاری را کاهش دهد.
انتشار اوراق سبز و اوراق مبتنی بر پایداری: با الگوبرداری از کشورهای پیشرفته، انتشار اوراق سبز و اوراق مبتنی بر پایداری برای پروژه‌های نیروگاهی، انرژی‌های تجدیدپذیر و بهبود بهره‌وری، می‌تواند منابع جدیدی را جذب کند و سرمایه‌گذاران را به مشارکت در پروژه‌های زیست‌محیطی تشویق نماید.
استفاده از قراردادهای خرید تضمینی برق (PPA): اجرای قراردادهای خرید تضمینی برق بین دولت و سرمایه‌گذاران بخش خصوصی، ریسک فروش برق را کاهش می‌دهد و جذابیت سرمایه‌گذاری در پروژه‌های نیروگاهی را افزایش می‌دهد.
مشارکت بخش خصوصی و عمومی (PPP): ایجاد بسترهای قانونی و مالی برای مشارکت بخش خصوصی و عمومی در پروژه‌های برق، با استفاده از ابزارهای بازار سرمایه، می‌تواند به تسریع توسعه زیرساخت‌های برق کمک کند.
در مجموع، بازار سرمایه ایران ظرفیت بالایی برای تامین مالی صنعت برق و رفع ناترازی تولید و مصرف دارد. استفاده از ابزارهای نوین مانند اوراق سبز، صندوق‌های پروژه، اوراق مبتنی بر پایداری و قراردادهای خرید تضمینی برق، می‌تواند منابع مالی گسترده‌ای را به سمت صنعت برق هدایت کند و زمینه‌ساز توسعه پایدار، ارتقای بهره‌وری و کاهش بحران خاموشی‌ها شود.
تجربه کشورهای پیشرفته نشان می‌دهد که توسعه ابزارهای بازار سرمایه، ایجاد بسترهای قانونی مناسب و کاهش ریسک سرمایه‌گذاری، کلید موفقیت در تامین مالی پروژه‌های برق است. ایران نیز باید با اصلاح مقررات، تسهیل فرآیندهای انتشار اوراق و صندوق‌ها و حمایت از نوآوری‌های مالی، زمینه را برای جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی به صنعت برق فراهم کند تا ناترازی برق به طور پایدار رفع شود.