به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ پس از سال‌ها انزوای اقتصادی و چالش‌های بزرگ لجستیکی که مانع جریان آزاد تجارت و رشد پایدار در افغانستان شده بود، این کشور گام‌هایی استراتژیک برای تقویت موقعیت خود به عنوان حلقه ارتباطی میان آسیا و اروپا برداشته است. افغانستان در قلب آسیای مرکزی واقع شده و با کشورهای مهمی چون ایران، ترکمنستان و ازبکستان هم‌مرز است، امری که آن را به دروازه‌ای طبیعی برای مسیرهای تجاری منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل می‌کند.
در این راستا، دولت افغانستان پروژه عظیم راه‌آهن را با همکاری جمهوری اسلامی ایران، ترکیه و ترکمنستان آغاز کرده است. هدف از این طرح، ایجاد شبکه‌ای یکپارچه از خطوط حمل‌ونقل ریلی است که شهرهای افغانستان را به بنادر منطقه‌ای متصل می‌کند، مسیرهای تازه‌ای برای صادرات و واردات می‌گشاید، سرمایه‌گذاری خارجی جذب می‌کند و توسعه اقتصادی درون‌زا را تسریع می‌بخشد.
پروژه راه‌آهن منطقه‌ای افغانستان از مرحله برنامه‌ریزی عبور کرده و وارد فاز اجرایی شده است. بر اساس اعلام منابع رسمی، یادداشت تفاهمی در استانبول میان کشورهای شرکت‌کننده امضا شده و نشست‌های سه‌جانبه متعددی برای تعیین مسیر خطوط، بنادر مرتبط و سازوکارهای اجرایی برگزار شده است.
مولوی محمد اسحاق صاحب‌زاده، معاون وزارت امور عامه افغانستان در امور راه‌آهن، در سی‌وششمین نشست «اتحادیه بین‌المللی راه‌آهن‌ها» (UIC) در ترکیه حضور یافت. وی همچنین در نشست‌های سه‌جانبه با ایران و ترکیه شرکت کرد تا مسیرهای هرات–مزارشریف و خواف–هرات را بررسی کرده و درباره استفاده بهینه از منابع مالی، فنی و انسانی کشورهای مشارکت‌کننده برای اجرای پروژه گفت‌وگو کند.
به گفته محمد اشرف حق‌شناس، سخنگوی وزارت امور فواید عامه افغانستان، «پروژه راه‌آهن سه‌جانبه یک گام استراتژیک در مسیر تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل است.»
وی در اظهاراتی افزود: «این پروژه موجب بهبود جریان تجارت بین کشورهای شرکت‌کننده شده و دسترسی کالاهای افغانستانی را به بازارهای جهانی از طریق بنادر ترکیه تسهیل می‌کند.»
حق‌شناس تاکید کرد: «این طرح ظرفیت آن را دارد تا افغانستان را به یک مرکز لجستیکی مهم در قلب آسیا تبدیل کند. دولت نیز با جدیت در حال فراهم‌سازی بسترهای فنی، مالی و اجرایی برای تحقق پروژه است و هماهنگی مستمر میان نهادهای ذی‌ربط در کشورهای عضو برقرار شده است.»
بر اساس طرح مصوب، افغانستان از طریق سه محور اصلی به شبکه‌های ریلی منطقه‌ای متصل خواهد شد که عبارتند از:
خط خواف–هرات (ایران–افغانستان): این مسیر شهر خواف در استان خراسان رضوی ایران را به شهر هرات افغانستان متصل می‌کند و مجموعا ۱۳۰ کیلومتر طول دارد که ۶۰ کیلومتر آن در خاک افغانستان قرار گرفته است. این مسیر بخشی از شبکه راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران است که از طریق خاک ترکیه به اروپا متصل می‌شود و امکان دسترسی افغانستان به بنادر جنوبی ایران را نیز فراهم می‌سازد.
خطوط افغانستان–ترکمنستان: اتصال ریلی از طریق گذرگاه‌های مرزی تورغندی و آقینه انجام می‌شود که نقش مهمی در تبادل کالا میان دو کشور دارد و ظرفیت حمل‌ونقل منطقه‌ای را افزایش می‌دهد.
خطوط افغانستان–ازبکستان: این محور از طریق بندر حیرتان، افغانستان را به ازبکستان و سپس به شبکه گسترده آسیای مرکزی پیوند می‌دهد.
ترکیب این سه محور، افغانستان را به مرکز ترانزیتی و تجاری میان آسیا، اروپا و خاورمیانه بدل می‌سازد و وابستگی این کشور به مسیرهای سنتی از طریق پاکستان را کاهش می‌دهد.
در میان کشورهای مشارکت‌کننده، جمهوری اسلامی ایران نقشی کلیدی و تعیین‌کننده دارد. ایران نه فقط بخش عمده‌ای از مسیر خواف–هرات را احداث کرده، بلکه زیرساخت‌های فنی، تجهیزاتی و مهندسی لازم برای گسترش این خط و اتصال آن به شبکه‌های ترکیه و آسیای مرکزی را فراهم آورده است.
ایران با موقعیت ممتاز جغرافیایی خود و دسترسی به آب‌های آزاد، حلقه حیاتی در این طرح به شمار می‌رود. مسیر خواف–هرات، افغانستان را به بنادر جنوبی ایران مانند بندرعباس، چابهار و بندر امام خمینی (ره) متصل می‌سازد و مسیر صادرات و واردات کالاهای افغانستانی را کوتاه‌تر و ایمن‌تر می‌کند.
در نشست‌های منطقه‌ای، از جمله «انجمن راه‌آهن‌های خاورمیانه» و «اتحادیه بین‌المللی راه‌آهن‌ها»، ایران بر تقویت همکاری‌های ترانزیتی و چند وجهی تاکید کرده و در تازه‌ترین نشست با افغانستان و ترکیه، یادداشت تفاهمی برای تسهیل امور گمرکی، ارتقای ظرفیت، آموزش نیروی انسانی و هماهنگی فنی میان کشورها امضا کرده است. این اقدامات جایگاه ایران را به عنوان محور اصلی ترانزیت شرق–غرب در منطقه تثبیت می‌کند.
اجرای پروژه راه‌آهن سه‌جانبه مزایای اقتصادی گسترده‌ای برای افغانستان و کشورهای شریک به همراه خواهد داشت. این طرح موجب افزایش حجم تجارت، تسهیل صادرات و واردات از طریق مسیرهای سریع و ایمن، جذب سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و توسعه خدمات لجستیکی می‌شود.
به گفته میر شکیب میر، استاد اقتصاد در دانشگاه کاردان کابل، «توسعه خطوط راه‌آهن فقط پروژه‌ای زیرساختی نیست، بلکه فرصتی برای تقویت همگرایی اقتصادی با کشورهای همسایه و اتصال بازارهای آسیایی به خاورمیانه و اروپا به شمار می‌رود.»
وی افزود: «این پروژه صادرات محصولات کشاورزی و صنعتی افغانستان را با سرعت و امنیت بالا ممکن می‌کند و از اتکا به مسیرهای جاده‌ای سنتی که با مشکلات امنیتی و لجستیکی مواجه‌اند، می‌کاهد.»
عبدالظهور مدبر، تحلیلگر اقتصادی نیز در اظهاراتی تاکید کرد: «افغانستان می‌تواند به مرکز عبور تجاری منطقه‌ای بدل شود که آسیای مرکزی، اروپا و خاورمیانه را به هم پیوند می‌دهد. شبکه راه‌آهن مدرن، سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی را به مشارکت در پروژه‌های زیربنایی و خدماتی ترغیب خواهد کرد و به رشد شرکت‌های کوچک و متوسط در حوزه صادرات کمک می‌کند.»
وی همچنین بیان کرد که پروژه مذکور به رشد بخش‌های جانبی همچون انبارداری، بیمه، خدمات مالی و گمرکی منجر می‌شود و اقتصاد ملی افغانستان را به شکلی پایدار تقویت می‌کند.
به باور تحلیل‌گران، اجرای این پروژه بازتاب‌دهنده تمایل کشورهای منطقه برای گسترش همکاری اقتصادی و ایجاد مسیرهای امن تجاری است. در این میان، برای ایران، ترکیه و ترکمنستان فرصتی فراهم می‌شود تا نفوذ اقتصادی خود را در افغانستان گسترش داده و مسیرهای جایگزین به جای پاکستان را فعال کنند.
در بعد بین‌المللی، حمایت اتحادیه بین‌المللی راه‌آهن‌ها (UIC) به پروژه بعدی حقوقی و فنی جهانی می‌بخشد و زمینه مشارکت کشورهای سرمایه‌گذار و نهادهای بین‌المللی را برای توسعه زیرساخت‌ها و ثبات اقتصادی فراهم می‌سازد. این طرح به طور بالقوه افغانستان را به یک مرکز عبور تجاری منطقه‌ای بین آسیا و اروپا و خاورمیانه تبدیل می‌کند.
اگرچه آینده پروژه روشن ارزیابی می‌شود اما چالش‌هایی از جمله تامین کامل منابع مالی، توسعه زیرساخت‌ها در مناطق کوهستانی و صعب‌العبور و استمرار هماهنگی فنی میان سه کشور شرکت‌کننده وجود دارد.
با این حال، فرصت‌های این پروژه از چالش‌های آن فراتر است. از جمله این فرصت‌ها می‌توان به تبدیل افغانستان به مرکز ترانزیت منطقه‌ای، تسهیل جابه‌جایی کالا، جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی و توسعه صنایع وابسته به حمل‌ونقل اشاره کرد.
کارشناسان افغان معتقدند اجرای موفق این پروژه، افغانستان را در شبکه‌های حمل‌ونقل بین‌المللی و منطقه‌ای ادغام کرده و آن را به ممر زمینی استراتژیک میان آسیا و اروپا تبدیل خواهد کرد. این طرح می‌تواند فصل تازه‌ای از توسعه اقتصادی و همگرایی منطقه‌ای را برای افغانستان رقم بزند و پس از سال‌ها انزوا، زمینه بازگشت آن به چرخه تجارت جهانی را فراهم آورد.
در این میان، نقش ایران به عنوان ستون فقرات این پروژه حیاتی است؛ کشوری که با در اختیار داشتن زیرساخت‌های ریلی گسترده، موقعیت ژئو‌اقتصادی ممتاز و دسترسی به بنادر حیاتی، می‌تواند مسیر جدیدی برای توسعه منطقه و پیوند پایدار شرق و غرب فراهم آورد.