برجام جدید شکل می‌گیرد؟/ دست برتر ایران در مذاکرات آینده
به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ سید عباس عراقچی وزیر امور خارجه ایران معتقد است برجام مُرده و در این باره گفته «برجام به آن شکل فعلی که وجود دارد، به تعبیری قابل احیا نیست و حتما باید این سند دوباره باز شده و قسمت‌هایی از آن مورد تغییر واقع شود و برای دستیابی به این هدف به مذاکرات جدیدی نیاز است».
برجام چه بود و چگونه از بین رفت
توافق بین‌المللی برنامه راهبردی جامع اقدام مشترک یا به اختصار «برجام» که در راستای توافق بر سر مسائل هسته‌ای ایران و به دنبال تفاهم مذاکرات هسته‌ای در لوزان، سه‌شنبه ۲۳ تیر ۱۳۹۴ (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵) در وین اتریش بین ایران، اتحادیه اروپا و گروه ۵+۱ منعقد شد، مذاکرات رسمی برای برنامه اتمی ایران با پذیرفتن توافق موقت ژنو بر روی برنامه هسته‌ای ایران در نوامبر ۲۰۱۳ آغاز شد. کشور‌ها به مدت ۲۰ ماه درگیر مذاکره بودند و در آوریل ۲۰۱۵ تفاهم هسته‌ای در لوزان شکل گرفت.
امضاکنندگان توافق، یک سازمان بین‌المللی و ۷ کشور اتحادیه اروپا، ایران، چین، روسیه، فرانسه، آلمان، انگلیس و آمریکا که با نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی بر روند اجرای توافق موافقت کردند.
بند‌های مهم برجام
بر اساس این توافق، ایران متعهد شده است ذخایر اورانیوم غنی شده متوسط خود را پاک‌سازی و ذخیره‌سازی اورانیوم با غنای کم را تا ۹۸ درصد قطع کند و حداقل به مدت ۱۵ سال تعداد سانتریفیوژ‌ها را به حدود دو سوم کاهش دهد.
همچنین ایران موافقت کرده است که اورانیوم را بیش از ۳٫۶۷ درصد غنی‌سازی نکند و تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم جدید یا راکتور آب سنگین جدیدی را نسازد. فعالیت‌های غنی سازی اورانیوم به مدت ۱۰ سال به یک ساختمان که از سانتریفیوژ‌های نسل اول استفاده می‌کند محدود خواهد بود. دیگر تأسیسات نیز طبق پروتکل الحاقی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای اجتناب از خطر تکثیر سلاح‌های اتمی تبدیل خواهند شد.
برای نظارت و تأیید اجرای توافقنامه توسط ایران، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باید به تمام تأسیسات اتمی ایران دسترسی منظم داشته باشد. در نتیجه این توافقنامه که تاییدیه پایدار متعهدین آن را به همراه دارد، تحریم‌های شورای امنیت ملل متحد، اتحادیه اروپا و تحریم‌های ثانویه آمریکا علیه ایران رفع خواهد شد.
خروج ترامپ از برجام
با این حال که توافق ایران و قدرت‌های جهانی در تیر ماه ۱۳۹۴ منعقد شد، دونالد ترامپ رئیس جمهور وقت آمریکا دو سال و ۹ ماه بعد در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ از برجام خارج شده و بازگشت تمامی تحریم‌ها را اعلام کرد.
کاهش تعهدات ایران
دولت ایران در ۵ مرحله تعهدات برجامی خود را کاهش داد. هرچند اولین سخنرانی حسن روحانی در روز خروج ترامپ از برجام و تهدید به کاهش تعهدات انجام شد، اما این کاهش تعهدات زمان بر شد که با انتقادات جبهه‌های مختلف سیاسی و بسیاری از مردم ایران همراه بود. بالاخره در روز در شب ۱۵ دی ۱۳۹۸، دولت دوازدهم ایران نیز پس از چهار مرحله کاهش تعهدات خود، طی بیانیه‌ای گام پنجم و نهایی کاهش تعهدات ایران در برجام را طبق مصوبه مجلس با عنوان قانون اقدام راهبردی اعلام کرد.
مطابق این بیانیه، ایران دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی) درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی‌شده و تحقیق و توسعه مواجه نخواهد شد. از آن تاریخ، غنی‌سازی در ایران به شدت افزایش پیدا کرد و بنابر گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تا ۱۵ می ۲۰۲۲ (۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۱) ذخایر اورانیوم غنی شده ایران که بر اساس برجام محدود به ۲۰۲ کیلوگرم بود، به سه هزار و ۸۰۹ کیلوگرم و میزان ذخایر اورانیوم ۶۰ درصدی ایران نیز با ۹/۹ کیلوگرم افزایش به ۴۳/۱ کیلوگرم رسید.
تلاش برای فعال کردن مکانیسم ماشه
آمریکا در سپتامبر ۲۰۲۰ تلاش کرد با فعال‌سازی مکانیسم ماشه تقریبا تمام تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را برگرداند که با مخالفت اکثریت اعضای شورای امنیت، موفق به انجام این کار نشد. با رسیدن جو بایدن به ریاست جمهوری آمریکا در ژانویه ۲۰۲۱، اعضای ۵+۱ و ایران مذاکراتی را برای پیوستن مجدد آمریکا به برجام شروع کرده‌اند که تاکنون بی‌نتیجه بوده است.
عملکرد مکانیسم ماشه چگونه است؟
در جریان مذاکرات وین دولت آمریکا موفق شد بندی را در توافق نهایی بگنجاند که امکان بازگرداندن تمامی تحریم‌ها در صورت تخطی ایران از اجرای تعهدات برجامی را فراهم می‌کرد. این بند اجازه می‌دهد که تمامی تحریم‌ها به صورت خودکار بازگرداند، بدون آنکه اعضای شورای امنیت در این خصوص از حق وتو برخوردار باشند.
در آن زمان آمریکا بیم آن را داشت که روسیه یا چین ممکن است قصد وتوی بازگشت مجدد تحریم‌ها را داشته باشند. به این دلیل مسئله مکانیسم ماشه باید با رای اعضا شورای امنیت فعال شود. در قطعنامه مصوب سال ۲۰۱۵ آمده است که تحریم تسلیحاتی ایران، که پیشتر جزو تحریم‌های سال ۲۰۰۷ شورای امنیت علیه ایران محسوب می‌شد، روز ۱۸ اکتبر سال جاری به پایان برسد.
درحالی که موعد پایان تحریم تسلیحاتی ایران نزدیک می‌شد، آمریکا از کشور‌های عضو شورا خواست این تحریم تسلیحاتی تمدید شود و قطعنامه‌ای را نیز در این رابطه به رای گذاشت. با رای نیاوردن این قطعنامه در شورای امنیت، اکنون آمریکا به دنبال راهی دیگر برای بازگرداندن این تحریم تسلیحاتی بوده و هست.
در رابطه با شرایط سخت احیای برجام و آینده این توافق در دولت چهاردهم، سید عباس عراقچی وزیر امور خارجه ایران در اولین گفتگوی تلویزیونی خود پس از رای اعتماد مجلس شورای اسلامی تصریح کرد: «برجام به آن شکل فعلی که وجود دارد، به تعبیری قابل احیا نیست و حتما باید این سند دوباره باز شود، قسمت‌هایی از آن مورد تغییر کند و نیاز است مذاکرات جدیدی شکل بگیرد».
دلایل مرگ توافق هسته‌ای از نظر سید عباس عراقچی ریشه در اتفاقات پس از خروج ترامپ از برجام دارد. پس از خروج یک‌جانبه ترامپ از برجام که باعث بازگشت سخت‌تر تحریم‌ها علیه مردم ایران شد و عدم تعهد کشور‌های اروپایی در لغو تحریم‌ها، در حالی که حتی محدودیت‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران به‌طور خودکار لغو شدند و مذاکرات با آمریکا برای احیای برجام از ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ (مطابق با هشتمین سال پس از پذیرش برجام) آغاز شده بود به دلیل عدم رفع محدودیت‌های اروپایی‌ها که با بهانه تخطی ایران از الزامات برجام تزیینش کرده بودند، به خوبی در جاده رفع تحریم‌ها پیش نرفت.
اکنون، اما این ایران است که تصمیم دارد برجام را کنار گذاشته و یک توافق قابل اجرا را طراحی کند. با این حال اتحادیه اروپا مایل به استفاده از مکانیسم ماشه علیه ایران نشدند. آن چه واضح است پایان برجام و آغاز فصلی جدید برای رفع تحریم‌ها و مقابله با دشمنان ایران است.
عراقچی در صحبت‌های خود اشاره کرده احیای مذاکرات به آسانی گذشته نیست و این را باید همه بدانیم. شرایط بین‌المللی عوض شده است، در این فاصله جنگ اوکراین پیش آمده که تاثیرات عمیقی بر نگاه امنیتی اروپایی‌ها و به اصطلاح ترتیبات امنیتی بین‌المللی گذاشته است؛ جنگ غزه، حمله رژیم صهیونیستی و کشتاری که در آنجا صورت گرفته نیز شرایط منطقه را کاملا دگرگون کرده است.
وی افزود: تصویری که الان وجود دارد نسبت به تصویر گذشته، تصویر متفاوتی است. در خود برجام هم بعضی از تاریخ‌هایی که وجود داشته، گذشته است و لذا برجام به آن شکل فعلی که وجود دارد قابل احیا نیست، به تعبیری حتما باید این سند دوباره باز شود، قسمت‌هایی از آن مورد تغییر واقع شود و این کار آسانی نیست. وقتی یک سندی باز میشود دوباره جمع کردن آن کار شاقی است.
عراقچی ادامه داد: در مذاکرات ۱۴۰۰، مذاکرات مربوط به نحوه بازگشت به برجام بود و در مورد خود برجام هیچ مذاکره‌ای نداشتیم. اکنون مقداری شرایط متفاوت شده است و ما باید با یک نگاه متفاوتی وارد صحنه شویم. آن شکل قبلی مذاکرات و توافق برجام، همه اینها می‌تواند یک راهنما و به اصطلاح رفرنس یا مرجعی برای رجوع و استفاده باشند ولی دیگر آنها به آن شکل نمی‌توانند مورد اجرا واقع شوند؛ مذاکرات جدیدی باید شکل بگیرد، البته همان‌طور که گفتم شرایط در اروپا سخت است، در آمریکا آنها گرفتار انتخابات هستند و کار آسانی نخواهد بود ولی ما همه تلاش خودمان را خواهیم کرد.
وزیر امور خارجه گفت: این را یک ماموریت و یک تکلیف برای خودمان می‌دانیم که برای کاهش هزینه‌های تحریم‌ها بر مردم و برای رفع تحریم‌ها تلاش کنیم. انشاالله این موضوع را در دستور کار قرار خواهیم داد و از همه استعداد علمی، سیاسی و حقوقی کشور در این مسیر استفاده خواهیم کرد و امیدوار هستیم که بتوانیم گام مثبتی در این جهت برداریم».
پایان برخی تعهدات برجامی
با توجه به اتفاقات جهانی و منطقه‌ای باید پیش بینی دست بالای جمهوری اسلامی ایران را در مذاکرات آینده داشته باشیم. چرا که احتمالا این مذاکرات با پایان جنگ غزه و تسلط دوباره روسیه بر جنگ اوکراین و مسائل منطقه‌ای دیگری که به نفع ایران خواهد بود، آغاز میشود. برخی تعهدات مهم باقی مانده برجامی نیز تا ۲۰۲۵ به پایان خواهد رسید که این شرایط برای ایران دست برتر را به همراه خواهد داشت.
