فرصت‌ها و چالش‌های الحاق پاکستان به کریدور شمال-جنوب

اقتصاد معاصر؛ کریدور شمال-جنوب به طول ۷۲۰۰ کیلومتر یک پروژه حمل و نقل چندوجهی است که در سال ۲۰۰۰ تأسیس و در سال ۲۰۰۲ توسط ایران، روسیه و هند به تصویب رسید. INSTC که به عنوان جایگزینی برای مسیر تجاری سنتی کانال سوئز تاسیس شده، هند را از طریق ایران به روسیه متصل می‌کند. این کریدور ترکیبی از مسیر‌های ریلی و جاده‌ای بوده که با بنادر دریایی خلیج فارس و دریای خزر همراه شده است. 

تاکنون، به غیر از کشور‌های موسس، ۱۰ کشور آذربایجان، قزاقستان، ارمنستان، بلاروس، تاجیکستان، ترکیه، قرقیزستان، اوکراین، عمان و سوریه به آن پیوسته‌اند. کریدور شمال-جنوب به منظور تسهیل ترانزیت مقرون‌به‌صرفه بین کشور‌های عضو آغاز شد. با این حال، این کریدور به دلیل مسائل اداری و تنش‌های ژئوپلیتیکی هرگز به پتانسیل کامل خود نرسیده است. 

با این وجود، واقعیت‌های ژئوپلیتیکی در حال تغییر، چشم‌انداز جدیدی را برای همکاری و یکپارچگی منطقه‌ای ارائه کرد. به عنوان مثال، روسیه برای دور زدن تحریم‌های اعمال شده توسط ایالات متحده آمریکا و جهان غرب به ایران پیوسته است. همچنین، به دلیل تمایل مجدد هند به این پروژه، INSTC دوباره شتاب گرفته است. اخیرا نیز مقامات پاکستان نسبت به پیوستن به آن ابراز تمایل کرده تا راه‌های بالقوه‌ای را برای ادغام منطقه‌ای، منافع استراتژیک و اقتصادی فراهم سازند.

خالد جمالی، سفیر پاکستان در روسیه، در ۱۹ ژوئن ۲۰۲۴ آمادگی پاکستان را برای پیوستن به INSTC اعلام کرد. تمایل پاکستان برای پیوستن به INSTC نه تنها فرصت‌های قابل توجهی را برای پاکستان، بلکه برای کشور‌های عضو که درپی اتصال منطقه‌ای، مشارکت‌های استراتژیک و یکپارچگی اقتصادی هستند، ارائه می‌دهد.

پیامد‌های ژئوپلیتیک
بر اساس برآوردها، INSTC احتمالاً تجارت بین کشور‌های عضو را ۳۰ درصد افزایش خواهد داد. این امر می‌تواند منجر به تجارت چند میلیارد دلاری در مورد پاکستان شود. این کریدور همچنین دارای پتانسیل کاهش زمان سفر تا ۴۰ درصد و هزینه‌های آن تا ۳۰ درصد است. در نتیجه، پاکستان احتمالاً سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) به ویژه در زیرساخت‌ها و لجستیک را به دلیل ارتباطات افزایش می‌دهد.

اگرچه در دو دهه گذشته پاکستان INSTC را جدی نگرفت، اما تغییرات ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیک کنونی در کنار دلایل داخلی، اسلام آباد را بر آن داشت تا این کریدور را جدی‌تر بررسی کند. از زمان شروع بحران اوکراین، اهمیت کریدور شمال-جنوب برای پاکستان به طور قابل توجهی افزایش یافته است. باید توجه داشت که تجارت در مسیر INSTC در ژوئن ۲۰۲۲ آغاز شد.

INSTC با مسیر‌های غربی، شرقی و مرکزی خود که از مسیر‌های جاده‌ای، ریلی و دریایی استفاده می‌کند، یک مسیر تجاری جایگزین را ارائه می‌دهد. این امر می‌تواند وابستگی پاکستان به کانال سوئز و دریای سرخ را برای تجارت با اروپا و در نتیجه هزینه‌های حمل و نقل را کاهش دهد؛ بنابراین اسلام آباد با پیوستن به INSTC می‌تواند مسیر‌های لجستیکی خود را متنوع، روابط تجاری چند قطبی برقرار کند و تاب آوری اقتصادی خود را افزایش دهد.

تجارت پاکستان با کشور‌های آسیای مرکزی به دلیل منافع متقابل پتانسیل قابل توجهی دارد. این کشور‌ها به کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) به عنوان یک پروژه مهم از طریق بندر گوادر پاکستان توجه ویژه دارد.

با وجود چالش‌های مختلف و بی‌ثباتی در افغانستان، پاکستان از فرصت‌های تجاری سود چندانی نبرده و افغانستان به عنوان مانعی برای تجارت آسیای مرکزی عمل می‌کند. پروژه‌هایی مانند کریدور ترانس-افغان که پاکستان و آسیای مرکزی را از طریق افغانستان وصل می‌کند، آینده مبهمی دارد. در این شرایط، مسیر شرقی INSTC (ایران-ترکمنستان-قزاقستان-روسیه) احتمالا بهترین و کوتاه‌ترین مسیر پاکستان برای تجارت با آسیای مرکزی و منابع طبیعی غنی نفت، گاز و مواد معدنی آن است.

علاوه بر این، شرکای استفاده کننده از INSTC در حال افزایش بوده و زمان تحویل کالا به دلیل استفاده فعال‌تر از مسیر ریلی شرقی کاهش یافته است. زیرا، امضای نقشه راه و توافقنامه چهارجانبه بین ایران، روسیه، ترکمنستان و قزاقستان در خصوص تعدیل تعرفه ترانزیت در شاخه شرقی می‌تواند انگیزه مهمی برای پاکستان برای مشارکت فعال‌تر در INSTC باشد.

تکمیل زنجیره کریدور INSTC و پیگیری جدی پروژه‌هایی مانند راه‌آهن چابهار-زاهدان در ایران می‌تواند به نفع پاکستان نیز باشد. این کشور برای تبدیل شدن به بخشی از اقتصادی‌ترین مسیر‌های ترانزیتی تلاش کرده است.

همچنین، مسیر غربی INSTC از روسیه، قفقاز جنوبی و ایران می‌گذرد. راه ارتباطی اصلی در مسیر غربی، تکمیل خط رشت - آستارا است که براساس برآورد‌ها تا سال ۲۰۲۸ به بهره برداری می‌رسد.

تجارت پاکستان با کشور‌های قفقاز جنوبی - آذربایجان، گرجستان و ارمنستان - و اروپای شرقی نسبتاً اندک است. در راستای تقویت این ارتباطات، INSTC بهترین مسیر برای حمل و نقل پاکستان به قفقاز جنوبی به ویژه با باکو است.

محور میانی کریدور شمال-جنوب نیز از طریق بندر‌های سن پترزبورگ – آستاراخان – دریای خزر و جنوب ایران به هند متصل می‌شود. در سال‌های اخیر، پاکستان تلاش‌های بسیاری برای تقویت روابط خود با روسیه انجام داده و تجارت را به حدود ۸۰۰ میلیون دلار افزایش داده است.

ابتکارات کلیدی مانند تجارت با ارز‌های ملی و کاهش وابستگی به دلار نیز توجه بیشتری را به خود جلب کرده است. این کریدور در واقع می‌تواند واردات بیشتر نفت خام روسیه، همکاری انرژی و حمل و نقل LNG را تسهیل کند. 

توافقات اخیر بین پاکستان و ایران با هدف افزایش تجارت دوجانبه به ۱۰ میلیارد دلار طی پنج سال آینده، در گرو اتصال بنادر گوادر و چابهار است. تکمیل اتصال ریلی بین این دو بندر می‌تواند INSTC و CPEC را به هم پیوند دهد و یک شبکه تجاری منطقه‌ای جامع‌تر ایجاد کند. اگرچه گوادر و چابهار رقیب یکدیگر هستند، اما همکاری بالقوه می‌تواند آنها را مکمل یکدیگر کند. 

علاوه بر این، INSTC فرصت‌هایی را در زمینه امنیت انرژی، واردات انرژی چندجانبه و همکاری با محوریت ایران و روسیه، سوآپ، و ترانزیت زغال سنگ، نفت و فرآورده‌های نفتی به هند، همچنین گسترش تجارت با چین را به پاکستان ارائه می‌کند.

دولت پاکستان در چشم‌انداز ۲۰۲۵ خود، نوسازی حمل و نقل و اتصال منطقه‌ای را در برنامه خود قرار داده است. در این راستا، INSTC می‌تواند صادرات پاکستان را به میزان قابل توجهی افزایش دهد و دسترسی بخش‌هایی مانند نساجی، کشاورزی و تولید به بازار‌های پرسودتر را تسهیل می‌کند. علاوه بر این، تجارت بین پاکستان و هند پتانسیل بسیار زیادی دارد و همکاری در چارچوب INSTC می‌تواند روابط سیاسی را بهبود بخشد و وابستگی‌های متقابل را تقویت کند.

چالش‌ها
مشارکت پاکستان در INSTC مستلزم سرمایه‌گذاری اساسی در نوسازی زیرساخت‌ها، اتصال خطوط ریلی بین گوادر و چابهار، هماهنگی موثر و رسیدگی به چالش‌های امنیتی است. برای افزایش بهره‌مندی از INSTC، پاکستان نیاز به ادغام کامل در تراکنش‌های مالی در حوزه لجستیک و سفر‌های منظم ریلی، دریایی و جاده‌ای دارد.

تحریم‌های آمریکا علیه ایران و روسیه، همراه با فشار بر پاکستان، می‌تواند چالش‌هایی را برای مشارکت بیشتر در INSTC ایجاد کند. 

اقدامات اعتمادساز در روابط پاکستان و هند موفقیت محدودی داشته و رویکرد هند به مشارکت پاکستان، احتمالا حضور پاکستان در INSTC را به چالش می‌کشد. هند احتمالا پاکستان و مشارکت آن در INSTC را به عنوان یک تهدید بالقوه محسوب کند و به دلیل عدم تمایل به همکاری با پاکستان، می‌تواند مانع پیشرفت کریدور شمال-جنوب شود. به عنوان مثال، هند تنها کشوری بود که با مشارکت پاکستان در گفتگوی مجازی اجلاس سران بریکس در سال ۲۰۲۲ مخالفت کرد. علاوه بر این، در سمینار سال ۲۰۲۳ سازمان همکاری شانگهای، هند از حضور پاکستان جلوگیری کرد. از این رو، واقعیت‌های موجود چالش‌هایی را برای ادغام موفقیت‌آمیز پاکستان در INSTC ایجاد می‌کند. 

همچنین، تضمین امنیت مسیر‌های حمل و نقل و پروژه‌های زیربنایی در برابر قاچاق و تروریسم به ویژه در غرب آن ضروری است. نگرانی‌های مربوط به تروریسم قبلا مانع مشارکت پاکستان در این پروژه منطقه‌ای شده بود. از این رو، تقویت روابط دیپلماتیک و اقتصادی با ایران و افغانستان، تقویت ارتباط منطقه‌ای و مدیریت ریسک‌های ژئوپلیتیکی ناشی از بی‌ثباتی سیاسی و درگیری‌های منطقه‌ای، همه اقدامات راهبردی لازمی است که پاکستان برای یکپارچگی و موفقیت کریدور شمال-جنوب باید انجام دهد.

 
چشم‌انداز اقتصادی در پاکستان نشانه‌هایی از بهبود را نشان می‌دهد، اما تهدید‌های کلان اقتصادی و ذخایر ارزی محدود همچنان پابرجاست و نسبت بدهی به تولید ناخالص داخلی بیش از ۷۶ درصد است. علاوه بر این، مناقشات جاری ارمنستان و پاکستان می‌تواند بر مشارکت آتی در INSTC تأثیر منفی بگذارد.

بازیگر کلیدی
به طور خلاصه، پاکستان می‌تواند با مشارکت موفق در کریدور شمال-جنوب خود را به عنوان یک بازیگر کلیدی برای ارتقای ارتباط منطقه‌ای و یکپارچگی اقتصادی معرفی و آن را به عنوان دروازه‌ای بین آسیای جنوبی، خاورمیانه و آسیای مرکزی تبدیل کند. پاکستان به عنوان یک مرکز ارتباطی و ترانزیتی منطقه‌ای، نه تنها منافع ملی خود را پیش خواهد برد، بلکه به تسهیل تبادل فرهنگی، تقویت تجارت و جذب سرمایه‌گذاری و در نتیجه ارتقای ثبات و یکپارچگی منطقه‌ای کمک خواهد کرد.