به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ لبنیات از جمله محصولاتی است که در همه کشورها، متقاضیان بالایی دارد. در واقع ارزش غذایی بالا این محصولات، موجب شده تا جایگاه ویژه‌ای در بین سبد مصرفی خانوارها پیدا کنند. این در حالی است که ایران، یکی از کشورهای پیش‌رو در تولید لبنیات شناخته می‌شود که هم توانسته بازار داخل خود را تامین کند و هم جایگاه ویژه‌ای در بازارهای خارجی کسب کند.
بررسی داده‌های گمرک در ۱۰ ماهه نخست سال جاری نشان می‌دهد که صادرات فرآورده‌های لبنی کشور، رشد قابل توجهی داشته است. طبق این آمار، ۵۱۵ هزار و ۸۷۵ تن محصولات لبنی به ارزش ۸۴۲ میلیون و ۷۰۰ هزار دلار صادر شده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته، از نظر وزنی ۱۵ درصد و از نظر ارزشی ۴۰ درصد رشد را نشان می‌دهد. این روند، در نگاه نخست، موفقیتی اقتصادی محسوب می‌شود اما تاثیرات آن بر بازار داخلی قابل بررسی است.
در بین محصولات لبنی، برخی اقلام رشد بیشتری را تجربه کرده‌اند. برای مثال صادرات شیرخشک صنعتی با افزایش ۵۴ درصدی در وزن و ۵۲ درصدی در ارزش همراه بوده است. از سوی دیگر، صادرات کره جهشی چشمگیر داشته و با رشد ۱۶۴ درصدی در وزن و ۲۵۰ درصدی در ارزش، بازار داخلی را دچار کمبود و افزایش قیمت کرده است. این تغییر در ترکیب صادراتی نشان می‌دهد که تولیدکنندگان، به جای عرضه گسترده محصولات مصرفی داخلی، به سمت تولید و صادرات اقلام با سودآوری بالاتر حرکت کرده‌اند.
رشد صادرات در شرایطی اتفاق افتاده که قیمت لبنیات در داخل کشور به طور مستمر افزایش یافته است. طبق گزارش مرکز آمار ایران، نرخ تورم سالانه لبنیات تا دی‌ماه ۱۴۰۳ به ۲۰.۶ درصد و تورم نقطه‌ای این گروه به ۲۲.۱ درصد رسیده است. این افزایش قیمت‌ها در مهرماه با جهش ۳۰ درصدی همراه بوده که ناشی از افزایش ۱۶ درصدی قیمت شیر خام، به عنوان ماده اولیه است. روند افزایش قیمت طی چهار ماه اخیر (مهر تا دی‌ماه) به ترتیب ۴.۷، ۴.۷، ۲.۵ و ۱.۹ درصد بوده که به تدریج فشار بیشتری را بر مصرف‌کنندگان وارد کرده است.
در حالی که رشد صادرات ارزآوری بالایی داشته اما یکی از پیامدهای منفی آن کاهش سرانه مصرف داخلی است. گرانی لبنیات باعث شده تا بسیاری از خانوارها قدرت خرید خود را از دست بدهند که این امر می‌تواند منجر به افزایش مشکلات تغذیه‌ای و بیماری‌های ناشی از کمبود کلسیم و سایر مواد مغذی شود. کاهش مصرف فرآورده‌های لبنی در طولانی‌مدت، علاوه بر تاثیرات منفی بر سلامت عمومی، بار مالی بیشتری را به بخش درمان تحمیل خواهد کرد.
یکی از عوامل اصلی افزایش قیمت محصولات لبنی، سیاست‌های کارخانجات تولیدی است که به جای عرضه کافی محصولات پرمصرف داخلی، تمایل بیشتری به تولید و صادرات شیرخشک و کره دارند. از سوی دیگر، نوسانات نرخ ارز باعث شده که تولیدکنندگان به صادرات به عنوان یک راهکار سودآور نگاه کنند. این مساله نشان می‌دهد که نبود نظارت دقیق بر سیاست‌های تولید و توزیع، زمینه‌ساز تشدید بحران در بازار داخلی شده است.
در همین راستا پیش‌تر علی‌احسان ظفری، مدیرعامل اتحادیه تعاونی‌های تولیدکنندگان فرآورده‌های لبنی ایران در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصاد معاصر، دلیل افزایش قیمت اخیر کره را خودِ دامداران دانست و بیان کرد: «متاسفانه در حال حاضر برخی از دامداران، درصد چربی شیر را خارج از مصوبات دولت و بالاتر از مقدار واقعی محاسبه می‌کنند.»
ظفری با اشاره به تاثیر این اتفاق بر قیمت نهایی محصولات لبنی همچون کره اظهار کرد: «این رویه باعث شده که قیمت چربی افزایش یابد و برخی کارخانه‌ها نیز، خصوصا برندهای بزرگ و کارخانه‌های تولید شیر خشک، به ناچار به این جریان تن دهند. در نتیجه، قیمت محصولاتی مانند کره که مستقیما تحت تاثیر این تغییرات هستند، در بازار به شکل غیرمنطقی افزایش پیدا می‌کند.»
همچنین وی یکی دیگر از دلایل افزایش صادرات کره ایرانی را نیاز روسیه به این محصول دانسته بود و گفت: «پس از جنگ روسیه و اوکراین و در پی آن، تغییر در وضعیت اقتصادی این کشورها، امسال نیاز بازار روسیه نسبت به زمان‌های گذشته، افزایش چشمگیری داشته است. از همین‌رو میزان صادرات کره ایرانی به روسیه، رشد چشمگیری پیدا کرد.»
با توجه به شرایط موجود، دولت و نهادهای نظارتی باید سیاست‌های کنترلی مناسبی را اجرا کنند. از همین‌رو انجام ۴ کار برای دولت، ضروری خواهد بود. یکی از این اقدامات، ایجاد تعادل در صادرات و تامین نیاز داخلی است. صادرات محصولات لبنی نباید به بهای کمبود و گرانی در بازار داخلی تمام شود. دولت می‌تواند از طریق تعیین سقف مشخصی برای صادرات برخی محصولات پرمصرف، مانع از کاهش عرضه در بازار داخلی شود. علاوه بر این، سیاست‌هایی مانند اعمال تعرفه‌های پلکانی برای صادرات بیش از حد مجاز یا ارائه مشوق‌های مالی برای تامین نیاز داخلی می‌تواند به متعادل‌سازی بازار کمک کند. همچنین، ایجاد سامانه‌های نظارتی برای رصد لحظه‌ای میزان تولید و توزیع، راهکاری است که می‌تواند از بروز مشکلات جدی جلوگیری کند.
افزایش حمایت از مصرف‌کنندگان داخلی، دومین اقدام دولت باید باشد. تخصیص یارانه هدفمند برای کاهش قیمت محصولات ضروری مانند شیر، پنیر و ماست می‌تواند کاهش سرانه مصرف را جبران کند. این یارانه می‌تواند به صورت مستقیم به مصرف‌کنندگان ارائه شود یا در قالب حمایت از تولیدکنندگان برای عرضه محصولات با قیمت مناسب‌تر اجرا گردد. همچنین دولت می‌تواند با اجرای طرح‌هایی مانند توزیع بسته‌های حمایتی شامل محصولات لبنی برای اقشار کم‌درآمد، اثرات منفی افزایش قیمت را کاهش دهد. از سوی دیگر، توسعه طرح‌های تغذیه مدارس و ارائه محصولات لبنی یارانه‌ای در مراکز آموزشی و بهداشتی نیز می‌تواند به بهبود سرانه مصرف کمک کند.
سومین راهکاری که از سوی کارشناس بخش کشاورزی مطرح می‌شود، نظارت بیشتر بر رفتار صنایع لبنی است. الزام کارخانجات به تامین نیاز داخلی پیش از صادرات، یکی از راهکارهایی است که می‌تواند از فشار بر مصرف‌کنندگان بکاهد. در حال حاضر، بسیاری از تولیدکنندگان به دلیل سود بالای صادرات، بخش عمده‌ای از محصولات خود را به بازارهای خارجی عرضه می‌کنند، در حالی که بازار داخلی با کمبود و افزایش قیمت مواجه است. تنظیم مقرراتی که تولیدکنندگان را موظف به عرضه حداقل درصدی از محصولات خود در داخل کشور کند، می‌تواند از بروز بحران‌های قیمتی جلوگیری کند. همچنین، ایجاد سامانه‌های نظارتی که به صورت لحظه‌ای میزان تولید، عرضه داخلی و صادرات را پایش کند، می‌تواند به تنظیم بازار کمک کند. نقش نهادهای نظارتی در کنترل قیمت‌گذاری و جلوگیری از احتکار محصولات نیز باید پررنگ‌تر شود تا از سوءاستفاده تولیدکنندگان و افزایش بی‌رویه قیمت‌ها جلوگیری شود.
کنترل قیمت و جلوگیری از افزایش بی‌رویه نیز چهارمین اقدام تلقی می‌شود. سازوکارهای نظارتی و شفافیت در قیمت‌گذاری باید به گونه‌ای تقویت شود که تولیدکنندگان امکان افزایش مکرر قیمت را بدون توجیه نداشته باشند. این امر می‌تواند با ایجاد یک نظام پایش قیمت دقیق‌تر که بر مبنای هزینه‌های واقعی تولید و توزیع عمل می‌کند، اجرایی شود.
همچنین، تدوین قوانین مشخص برای جلوگیری از احتکار محصولات و الزام تولیدکنندگان به ارائه گزارش‌های مالی شفاف از هزینه‌ها و سود حاصل از فروش داخلی و صادرات، می‌تواند نقش مهمی در کنترل قیمت‌ها داشته باشد. علاوه بر این، تقویت نظارت بر زنجیره تامین و توزیع محصولات لبنی، از مزرعه تا مصرف‌کننده، باعث خواهد شد که واسطه‌گری غیرضروری و افزایش قیمت‌های غیرمنطقی کنترل شود.
رشد صادرات لبنیات، اگرچه ارزآوری بالایی داشته و ظرفیت‌های صنعت لبنی کشور را نشان می‌دهد اما بدون مدیریت صحیح، منجر به بحران در بازار داخلی خواهد شد. افزایش قیمت‌ها، کاهش مصرف و آسیب‌های تغذیه‌ای ناشی از آن، همگی زنگ خطری برای سیاست‌گذاران است. از همین‌رو ضروری خواهد بود که دولت با نظارت دقیق، سیاست‌های حمایتی مناسب را به کار بگیرد تا ضمن حفظ جایگاه صادراتی، نیازهای داخلی نیز تامین شود.