به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ منطقه قفقاز در چهارراه اروپا و آسیا، بین دریاهای سیاه و خزر قرار دارد. این موقعیت راهبردی، قفقاز را از نظر تاریخی به مسیر اصلی مهاجرت و تجارت و انرژی تبدیل کرده است. قفقاز تحت تاثیر تنوع جغرافیایی و منابع طبیعی غنی خود، به منطقهای تبدیل شده که به جای ادغام فرهنگی، توسط عوامل جغرافیایی تعریف میشود که ساختارهای قومی و سیاسی متنوعی را گرد هم میآورد.
برای نمونه خط لوله نفت باکو-تفلیس-جیحان (BTC)، نقطه عطفی در دیپلماسی انرژی آذربایجان، در سال ۲۰۰۸ به عنوان اولین پروژه بزرگ انرژی این کشور عملیاتی شد و منابع نفتی دریای خزر، این کشور را به بازار بینالمللی عرضه کرد. این پروژه که مسیر خود را از طریق گرجستان به جای ارمنستان، انتخاب کرده، هم نگرانیهای ژئوپلیتیکی آذربایجان و هم تمایل آن برای نزدیک شدن به غرب را منعکس میکند. در سالهای اخیر، گرجستان توانست با بهره گیری از روابط تیره آذربایجان و ارمنستان و انسداد مرزهای دو کشور، نقش خود در مسیرهای تجاری و انرژی تقویت کند. در واقع، مسیرهای انتقال انرژی و شبکههای ریلی مانند باکو-تفلیس-قارص با دورزدن ارمنستان نقش راهبردی در کریدورهای تجاری شرق به غرب ایفا کردند.
اما تحولات اخیر، تاثیر زیادی بر این مسیرها داشته و به نوعی در مخالف منافه راهبردی گرجستان عمل کردهاند. برای نمونه، توافق باکو و ایروان با میانجیگری ایالات متحده و اجاره کریدور «ترامپ/زنگزور» به شرکت آمریکایی میتواند مسیرهای سنتی از گرجستان را تحت شعاع قرار دهد و بخشی درآمدهای ترانزیتی تفلیس و نیز اهمیت ژئواکونومیکی آن را کاهش دهد.
این عوامل باعث شد تا گرجستان نیز واکنشهای غیرمستقیم بر این تحولات داشته باشد، به طوری که اخیرا و براساس اعلام رسانههای باکو، کامیونهای آذربایجانی به مدت سه هفته و بدون هیچ توضیحی در گمرک گرجستان متوقف شدهاند. هرچند این مشکلات اکنون برطرف شده اما پرسشهایی را درمورد دلایل این امر همچنان باقی است.
در اوایل نوامبر، کامیونهایی که محصولات دخانی آذربایجان را به اروپا از طریق گرجستان حمل میکردند، در ایستهای بازرسی گمرکی در باتومی و تفلیس متوقف شدند. تنها اطلاعات ارائه شده این بود که وسایل نقلیه تحت نظر پلیس مالی هستند. این امر نگرانیهای بیشتری را برانگیخت. همچنین رانندگان آذری از رفتار ماموران گمرک گرجستان نیز ابراز نارضایتی کردند. اما برخی رسانههای باکو، این اقدام ناگهانی گرجستان را واکنشی نسبت به احداث کریدور زنگزور و انتفال بار کریدور میانی از تفلیس به ایروان نسب میدهند. برای دههها، ترانزیت گرجستان مسیری پایدار، قابل پیشبینی و قابل اعتماد بود و در واقه به عنوان ستون فقرات زنجیرههای تامین منطقهای در امتداد کریدور میانی محسوب میشد. براساس برخی استدلالها، جامعه ارمنی گرجستان، یکی از سازمانیافتهترین و فعالترین گروههای اقلیت سیاسی این کشور، روایتهایی را ترویج میدهد مبنی براینکه کریدور زنگزور تهدیدی برای نقش منطقهای گرجستان است. برخی دیگر معتقدند که این تغییر احتمالا نشاندهنده فشار بازیگران خارجی باشد که برنامههای راهبردی خود را دنبال میکنند. آنها این امر را به نفوذ روسیه نسبت میدهند.
همانطور که اشاره شد؛ اعلام «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بینالمللی» (TRIPP) پیامدهای جدی برای گرجستان خواهد داشت. ایالات متحده تلاش کرد تا جایگزین نقش روسیه در روند صلح ارمنستان و آذربایجان، از جمله کنترل آن بر کریدور زنگزور شود. باید توجه داشت که ایالات متحده، ترکیه و دیگر کشورهای ناتو اکنون میتوانند نفوذ نظامی خود را در سراسر حاشیه جنوبی روسیه گسترش دهند.
ورود ایالات متحده به این کریدور اقتصادی جدید، موجب کاهش استفاده از راهآهن و خطوط لوله ترانس-گرجستان بین آذربایجان و ترکیه میشود و این امر باعث خواهد شد تا تجارت در سراسر کشور ارمنستان سریعتر، کمهزینهتر و از نظر سیاسی امنتر باشد. همین امر در مورد تجارت جمهوریهای آسیای مرکزی و چین با اتحادیه اروپا از طریق «کریدور میانی» نیز صدق میکند. از دست رفتن درآمد گرجستان احتمالا به هزینههای اجتماعی کمتر و در نتیجه ناآرامیهای سیاسی بیشتر منجر شود.
به عبارت دیگر، رکود اقتصادی که TRIPP احتمالا در گرجستان ایجاد کند، میتواند پیامدهای امنیتی داشته باشد. شاید این امر احتمالا فورا رخ ندهد اما سناریویی است که مقامات گرجی آن را جدی میگیرند. از دیدگاه روسیه، تسلیم یا جایگزینی رویای گرجستان با یک رژیم فوق ملیگرای طرفدار غرب که آبخازیا و اوستیای جنوبی را تهدید میکند، میتواند به جنگ دیگری منجر شود.
بنابراین ضروری است که روسیه تمام تلاش خود را بکند تا اطمینان حاصل کند که حزب رویای گرجستان سیاست خارجی عملگرایانه خود را حفظ میکند و از طریق توطئه خارجی سرنگون نمیشود، در غیر این صورت روسیه به راحتی میتواند در آینده با یک جنگ نیابتی دیگر با ناتو روبهرو شود. گسترش جامع روابط تجاری روسیه با گرجستان میتواند نخستین گام در این مسیر باشد تا از احتمال رکود اقتصادی ناشی از TRIPP جلوگیری شود.
البته دادهها نشان میدهد که مسکو و تفلیس گامهایی را در این راستا برداشتهاند. برای نمونه، گردش مالی بین گرجستان و روسیه در شش ماه اول سال ۲۰۲۵ به نزدیک به ۱.۳ میلیارد دلار رسید که نسبت به مدت مشابه در سال ۲۰۲۴ حدود ۷ درصد افزایش را نشان میدهد. در این راستا، صادرات گرجستان به روسیه در ژانویه تا ژوئن از ۳۳۲ میلیون دلار فراتر رفت که نشاندهنده کاهش ۲ درصدی نسبت به سال گذشته است. واردات از روسیه نیز به بیش از ۹۵۰ میلیون دلار رسیده که افزایشی ۱۰.۵ درصدی را نشان میدهد. این امر، روسیه را به سومین شریک تجاری بزرگ گرجستان، پس از ترکیه و ایالات متحده تبدیل میکند. با توجه به کسری تجاری فزاینده گرجستان با روسیه و اگر طرح TRIPP واقعاً به رکود اقتصادی در طول زمان منجر شود، کرملین میتواند با افزایش واردات از گرجستان موجب حمایت از کسبوکارهای محلی شود.
رویدادهای دو دهه اخیر باعث شد تا گرجستان روابط نزدیکی به جمهوری آذربایجان و ترکیه برقرار کند. اما اکنون، تحولات پیشگفته باعث میشود تا تفلیس با مخالفان کریدور زنگزور مانند روسیه، ایران و هند نزدیکتر شود. توسعه مناسبات احتمالی تفلیس و مسکو تقریبا تشریح شد اما این امر میتواند گرجستان را به محور هند-ارمنستان-ایران همسوتر کند و در پاسخ به آن، کریدور خلیج فارس-دریای سیاه را رونق دهد. این امر باعث اتصال جنوب آسیا به دریای سیاه خواهد شد که مناسبات تجاری دو منطقه را گسترش میدهد.
به طوری که اخیرا سفیر ایران در گرجستان گفته است: «یک از مسیرها که ارزانترین و فعلا سریعترین مسیر برای پیوند جنوب جهانی با دریای سیاه است، مسیر ایران–گرجستان هست و لازم است تجار و بازرگانان و مقامات دو کشور این فرصت را قدر بدانند. ایران میتواند پل پیونددهنده میان منطقه جنوبی شامل خلیج فارس، اقیانوس هند و شرق آفریقا با کشورهای حوزه دریای سیاه باشد.»
توافق بر سر ایجاد یک کریدور حملونقل بینالمللی از خلیج فارس تا دریای سیاه سالهاست که مورد بحث است. طبق توافق اولیه، یک کریدور حملونقل ساخته شود که از خلیج فارس عبور کرده و از طریق ایران، ارمنستان و گرجستان به دریای سیاه میرسد و سپس محمولهها با کشتی به بلغارستان و یونان منتقل میشوند. صوفیه رسما به این توافقنامه پیوسته و اعلام کرده که از بنادر وارنا و بورگاس استفاده خواهد کرد.
باید توجه داشت که گرجستان یک قطب حمل و نقل مهم برای ایران است که مسیری جایگزین برای روسیه و اروپا فراهم میکند. در این زمینه، همکاری با گرجستان به ویژه در چارچوب «کریدور خلیج فارس-دریای سیاه» و «کریدور حملونقل بینالمللی شمال-جنوب» ارزیابی میشود. طبق یک سناریوی عملی در مورد کریدور خلیج فارس-دریای سیاه، محمولههای کشورهای خلیج فارس و جنوب آسیا میتوانند از طریق سرزمینهای ایران و ارمنستان به بنادر گرجستان منتقل شوند و سپس به بنادر بلغارستان و رومانی تحویل داده شوند.
اگر این کریدور به طور کامل محقق شود، روابط تجاری ایران و گرجستان میتواند جان تازهای بگیرد. با وجود ظرفیت بالا، ایران معمولا جزو ده شریک تجاری تفلیس نبوده اما این کریدور میتواند در این راستا تاثیرگذار باشد. این امر علاوه بر پیامدهای تجاری، از نظر ژئوپلیتیکی موجب تقویت محور ایران و هند در قفقاز میشود که به نوعی در تضاد با پروژههای جاهطلبانه محور ترکی-ناتو است.