گسترش روابط تهران-آنکارا با محوریت انرژی

به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی و رئیس ایرانی کمیسیون همکاری‌های مشترک اقتصادی ایران و ترکیه، در دیدار با سفیر ترکیه، این دو کشو را به عنوان دو قطب مهم ترانزیت کالا در منطقه دانست که نقش حیاتی در انتقال کالا و انرژی بین شرق و غرب دارند.

وی افزود: «موقعیت استراتژیک دو کشور به عنوان پلی میان آسیا و اروپا، فرصتی بی‌بدیل برای تقویت شبکه‌های حمل‌ونقل و ترانزیت منطقه‌ای و بین‌المللی ایجاد کرده است. بدیهی بوده که همکاری جمهوری اسلامی و ترکیه در زمینه‌های گوناگون، صلح، ثبات، امنیت و آرامش را در منطقه تقویت خواهد کرد.»

واگرایی سیاسی 

ترکیه و ایران در زمینه انرژی و تجارت، به ویژه به دلیل وابستگی آنکارا به گاز ایران و همچنین واردات کالاهای ترکیه از سوی تهران، دارای منافع مشترکی هستند. خرید نفت ایران از سوی ترکیه و واردات محصولات ترکیه از ایران از سال ۲۰۱۸ به دلیل تحریم‌های جدید آمریکا علیه جمهوری اسلامی توسط دونالد ترامپ، کاهش یافت.

در سال ۲۰۱۹، سهم نفت خام و فرآورده‌های نفتی در واردات ترکیه از ایران ۶۳ درصد کاهش داشت و مازاد تجاری سنتی ایران نیز، به میزان ۷۹ درصد کم شد. در عین حال، به دلیل «فشار حداکثری» واشنگتن بر تهران، توانایی ایران برای خرید کالاهای ترکیه نیز کاهش یافت. البته در ماه‌های اخیر، خرید نفت ایران از سوی آنکارا به صورت محدود آغاز شده است.

اگر چه سطح روابط اقتصادی به قبل از سال ۲۰۱۸ باز نگشته اما ایران همچنان به عنوان تامین‌کننده پیش‌رو انرژی در ترکیه باقی مانده و کالاهای ترکیه نیز همچنان سهم قابل توجهی از بازار ایران را به خود اختصاص دادند که دلیل آن، نزدیکی جغرافیایی و هزینه کم حمل‌ونقل تلقی می‌شود.

در حالی که آینده روابط ترکیه و ایران در زمینه اقتصادی خوش‌بینانه‌تر به نظر می‌رسد، در مورد حوزه استراتژیک نمی‌توان همین را برآورد کرد. باید توجه داشت که ترکیه همچنان عضو ناتو و در نتیجه متحد ایالات متحده است.

با وجود اینکه آنکارا اخیرا در مواردی از جمله خرید سامانه‌های دفاع موشکی از روسیه و اقدامات تهاجمی در سوریه، موضعی تحریک‌آمیز نسبت به ایالات متحده اتخاذ کرده اما تهران نمی‌تواند مطمئن باشد که در صورت بروز هرگونه درگیری مسلحانه، ترکیه به خاطر ایران از اتحاد با آمریکا دست بکشد. در واقع، تصمیم آنکارا برای کاهش واردات نفت ایران تحت تهدید تحریم‌های آمریکا، در همین راستا بود.

همچنین این تضاد منافع در سوریه و قفقاز کاملا مشهود است. باید توجه داشت که پیروزی آذربایجان بر ارمنستان در جنگ قره‌باغ، متحد خود یعنی ترکیه را به عنوان یک کانال جایگزین شرقی-غربی برای تجارت انرژی و سایر کالاها با کشورهای اروپایی، با دور زدن مسیر شمال به جنوب بین روسیه یا ایران تبدیل کرد. چنین نتیجه‌ای اهمیت مسکو و تهران را برای کشورهای آسیای مرکزی به میزان قابل توجهی کاهش و در مقابل، اهمیت آنکارا را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد.

بنابراین، عناصر همکاری و درگیری احتمالی در روابط ترکیه و ایران به شدت در هم تنیده شده‌اند. رهبران هر دو کشور باید به دقت تعادل ظریف بین خود را حفظ و از تشدید جدی تنش‌ها جلوگیری کنند. هر گونه تغییر در توازن بین این دو قطب اصلی قدرت در خاورمیانه می‌تواند بی‌ثباتی را در منطقه‌ای که هم‌اکنون بی‌ثبات است، افزایش دهد.

همگرایی حول انرژی 

با این وجود، توسعه روابط اقتصادی محتمل بوده و می‌تواند تا حدودی اختلافات بین دو کشور را نیز کاهش دهد، به طوری که در دولت گذشته، تجارت دوجانبه ۳۰ میلیارد دلاری نیز هدف‌گذاری شده است. با این وجود، مجموع حجم تجارت ترکیه و ایران در سال ۲۰۲۳ برابر با ۵.۴۹ میلیارد دلار بود که نسبت به سال گذشته، ۱۴ درصد کاهش یافته که ناشی از تحولات منطقه‌ای، تحریم‌ها علیه ایران و تغییر پویایی بازار جهانی است. با وجود این کاهش، ترکیه همچنان یکی از شرکای تجاری اصلی ایران بوده و دو کشور پیوندهای عمیق اقتصادی، به ویژه در زمینه محصولات مصرفی، انرژی و ساخت‌وساز دارند.

ترکیه در سال گذشته میلادی، ۳.۳۱ میلیارد دلار کالا به ایران صادر و ۲.۱۸ میلیارد دلار کالا از ایران وارد کرد. این کشور صادرکننده عمده ماشین‌آلات، خودرو و کالاهای تولیدی به ایران بود، در حالی که ایران صادرکننده عمده پتروشیمی، گاز طبیعی و محصولات کشاورزی به ترکیه است. با این وجود، بخش انرژی می‌تواند همکاری دو کشور را تقویت و حجم تجارت دوجانبه را افزایش دهد.

ایران و ترکیه، ارتباط استراتژیک انرژی با یکدیگر دارند و این دو اکنون در حال مذاکره برای تمدید ۲۵ ساله قرارداد صادرات گاز هستند. ایران همچنان تامین‌کننده اصلی گاز طبیعی ترکیه است، هرچند که تحریم‌های ایالات متحده، تجارت نفت را به میزان قابل توجهی کاهش داده و موجب کاهش کل تجارت شد. اهمیت این رابطه انرژی برای اقتصاد ایران و ترکیه زمانی نمایان شد که علی اکبر محرابیان، وزیر انرژی سابق ایران و آلپارسلان بایراکتار، وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه در ژوئیه ۲۰۲۳، برای بحث در مورد راه‌های بهبود همکاری خود در انرژی‌های چندگانه با یکدیگر دیدار کردند.

با توجه به اینکه قرارداد صادرات ۲۵ ساله کنونی گاز در سال ۲۰۲۶ منقضی می‌شود، ایران باید برای ادامه صادرات گاز طبیعی به ترکیه بر موانع بسیاری غلبه کند. این قرارداد برای اولین بار در سال ۲۰۰۱ شکل گرفت و اکنون با موانع مهمی از جمله افزایش مصرف گاز داخلی، محدودیت‌های سرمایه‌گذاری مرتبط با تحریم‌ها و چالش‌ها در توسعه منابع گاز مواجه است. بر اساس آمار ترکیه، در نیمه نخست سال جاری، صادرات محموله‌های گاز ایران به این کشور، با ۲۵ درصد کاهش به ۲.۵ میلیارد متر مکعب رسید.

ایران دومین ذخایر بزرگ گاز در جهان را دارد اما چالش‌های داخلی و خارجی مانع از صادرات بیشتر گاز ایران می‌شود. اکنون ترکیه گاز بیشتری از آذربایجان خریداری می‌کند که نشان‌دهنده تغییرات چشمگیری در پویایی عرضه گاز در منطقه است. البته تهران نیز می‌تواند با بهره‌گیری از توافقنامه‌های واردات گازی با ترکمنستان و روسیه، صادرات خود به ترکیه را افزایش دهد که این امر در نهایت به سود تهران و موجب افزایش اهمیت راهبردی ایران می‌شود.

همچنین، ایران پتانسیل عظیمی برای تولید انرژی‌های تجدیدپذیر، به ویژه در بخش‌های انرژی زیست توده، زمین گرمایی، خورشیدی و بادی دارد. کشور حدود ۳۰۰ روز آفتابی در سال دارد که آن را برای تولید برق خورشیدی بسیار مطلوب می‌کند. پیش‌بینی می‌شود که ایران همراه با منابع زمین گرمایی و زیست توده خود، دارای ظرفیت ۱۰۰ هزار مگاواتی انرژی بادی باشد و در این میان، مناطقی مانند گلستان، خراسان و سیستان و بلوچستان بیشترین باد را دارند. با این حال، بخش انرژی‌های تجدیدپذیر ایران به دلیل محدودیت‌های مالی و فناوری، براساس انتظارات نبوده است؛ هرچند که در سال‌های اخیر تلاش بسیاری برای توسعه این امر صورت گرفت.

ترکیه ممکن است که نقش مهمی در کمک به ایران در دستیابی به اهداف خود در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر ایفا کند، زیرا این کشور در حال توسعه صنعت انرژی‌های تجدیدپذیر خود بوده و از ظرفیت مالی و فناوری لازم برخوردار است. کسب‌وکارهای ترکیه مشتاق‌تر برای سرمایه‌گذاری در اقتصاد همسایگان خود از جمله ایران هستند و ممکن بوده که بتوانند پول و فناوری مورد نیاز تهران را برای دستیابی به اهدافش برای انرژی‌های تجدیدپذیر در اختیارشان بگذارند. افزایش همکاری در این زمینه بین ترکیه و ایران، این ظرفیت را دارد که تا حد زیادی از تلاش‌های ایران برای افزایش ظرفیت خود برای تولید انرژی‌های تجدیدپذیر حمایت کند.

بنابراین، انتظار می‌رود که دولت پزشکیان ابتکار عمل پیگیری همکاری‌های اقتصادی را به دست گیرد. تمرکز وی بر توسعه تجارت، احتمالا کاهش تجارت بین ایران و ترکیه را که از نزدیک به ۲۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۲ به ۷.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ رسیده، جبران کند.

باید توجه داشت که احیای روابط اقتصادی، اتحاد استراتژیک ایران و ترکیه را تقویت می‌کند، ثبات اقتصادی منطقه‌ای را ارتقا می‌دهد و رشد اقتصادی در هر دو کشور را تقویت می‌کند.