پشت پرده توافق کریدوری باکو و طالبان

به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ در روزهای اخیر، مقامات طالبان و جمهوری آذربایجان که در یک ماه گذشته چندین بار با یکدیگر دیدار و گفت‌وگو داشته‌اند، سرانجام بر ایجاد کریدور لاجورد به توافق رسیدند.

موافقت‌نامه بازرگانی و ترانزیتی راه لاجورد میان نمایندگان کشورهای افغانستان، ترکمنستان، آذربایجان، ترکیه و گرجستان در سال ۱۳۹۶ خورشیدی به امضا رسید اما تاکنون از این مسیر استفاده نشده بود. 

راه ترانزیتی لاجورد از دو بندر تورغندی در هرات و آقینه در فاریاب آغاز می‌شود و با گذشتن از بندر ترکمن‌باشی ترکمنستان، شهر باکوی آذربایجان، منطقه تفلیس گرجستان و استانبول ترکیه در نهایت به مرزهای اروپا می‌رسد. باید توجه داشت که در دوره جدید طالبان، کشورهای ترکیه و آذربایجان توافقات متعددی با این کشور بسته‌اند که می‌تواند راه را برای ایجاد کریدور لاجورد هموار کند. 

موانع کریدور لاجورد 

کریدور لاجورد که از چین شروع و تا انگلستان امتداد می‌یابد و ستون استراتژیک کریدور میانی را تشکیل می‌دهد، اخیرا به عنوان یک مسیر فوق‌العاده مهم، توجهات را به خود جلب کرده است. این کریدور برای اولین بار در هفتمین کنفرانس همکاری‌های اقتصادی منطقه‌ای افغانستان (RECCA) در سال ۲۰۱۷، در عشق آباد ترکمنستان مطرح و در اواخر سال ۲۰۱۸ رسما افتتاح شد. این در حالی بوده که مسیر مورد نظر شامل حمل‌و‌نقل جاده‌ای، ریلی و دریایی است. 

افزایش تنوع حمل‌ونقل به عنوان یک ضرورت جهانی ظاهر شده و برخی اختلالات اخیر در حمل‌ونقل دریایی نیاز به تنوع مسیرهای مختلف را آشکار کرده است. بنابراین با توجه به تحولات کنونی بار دیگر اهمیت راه‌آهن درک شد. در این زمینه، اهمیت کریدور لاجورد که برای تجارت شرق به غرب و شمال به جنوب حیاتی بوده نیز، افزایش می‌یابد. 

دهلیز، مواصلاتی که مسیر اصلی آن خط افغانستان-ترکمنستان-آذربایجان-گرجستان-ترکیه است، می‌تواند در حل برخی مشکلات مهم اقتصادی آسیای مرکزی نقش اساسی داشته باشد. کریدور مورد بحث برای تشویق توسعه بیشتر تولید در منطقه و احیای اقتصاد افغانستان محصور در خشکی طراحی شده است. 

کریدور لاجورد فقط یکی از خطوط ترانزیتی متعدد در منطقه محسوب می‌شود. همه رویدادهای منفی در منطقه مانع از اجماع و پیشرفت در خطوط ترانزیتی می‌شود. افزایش تنش اخیر در افغانستان، برای نقطه آغاز کریدور، یک محیط ناپایدار و نامطمئن ایجاد می‌کند. این در حالی بوده که شدت روزافزون درگیری‌ها مانع از پیش‌بینی دقیق درمورد چشم‌انداز کریدور می‌شود. همچنین کریدور لاجورد به دلیل عبور از دریای خزر و انتقال کالا به صورت زمینی و دریایی هزینه‌های کالا را به شدت افزایش می‌دهد. 

در این میان، امکان‌سنجی اقتصادی اصلی‌ترین موردی خواهد بود که چشم‌انداز توسعه کریدور لاجورد را زیر سوال می‌برد. این در حالی بوده که میوه‌ها و پنبه افغانی به تنهایی برای تضمین سودآوری آن کافی نیستند. علاوه بر این، حمل‌ونقل آن‌ها به اروپا از طریق آسیای مرکزی و روسیه بسیار آسانتر بوده و سریع‌تر و ارزان‌تر خواهد بود. در مقابل، همانور که اشاره شد، در کریدور لاجورد انتقال دو بار کالا از حمل‌ونقل ریلی یا جاده‌ای به حمل‌ونقل دریایی، لجستیک آن را طولانی‌تر و گران‌تر خواهد کرد. 

هنوز هیچ مدرکی مبنی بر مقرون به صرفه‌تر بودن کریدور لاجورد وجود ندارد اما فهرست بالقوه و حجم کالاهایی که می‌توان در طول آن، حمل‌ونقل کرد بسیار اندک به نظر می‌رسد. در ابتدا برنامه‌ریزی شده بود که کالاهای چینی و اروپایی در مسیر کریدور میانی حمل شود که در نهایت تحویل آن از طریق دریا یا از طریق روسیه سودآورتر شد.

این در حالی بوده که اگر ترکیه و افغانستان برای اتصال به یکدیگر از موقعیت ایران استفاده کنند (که اخیرا تعدادی قطار بین دو کشور و راه‌آهن میسر شده و راه‌آهن خواف-هرات) این امکان فراهم می‌شود اما ترکیه به همراه آذربایجان در تلاش برای کاهش اهمیت راهبردی ایران از طریق کریدور لاجورد هستند. بنابراین موضوع، بزرگتر از حمل‌ونقل بوده و به نوعی در ارتباط با کریدور زنگزور است. 

بازی کابل در زمین باکو 

در سال‌های اخیر روابط افغانستان و ایران گاها با تنش‌هایی همراه بود که چنین روندی اغلب توجیه اقتصادی دارد. به طور خاص، مشکل آب افغانستان و دسترسی آن به رودخانه هیرمند یکی از موضوعات مهم دوجانبه است، زیرا کابل توافقنامه ۱۹۷۳ را که تخصیص آب را برای هر طرف تعیین می‌کرد، زیر پا می‌گذارد. با این حال، افغان‌ها بدون تردید به دنبال انحراف تمرکز ایران از طریق ایجاد برخی مشکلات دیگر هستند. همچنین کمک‌های خارجی برای طالبان می‌تواند از سوی دولت‌های خارجی و سازمان‌های اطلاعاتی، شامل ایالات متحده، بریتانیا، اسرائیل و ترکیه صورت گیرد. 

باید توجه داشت که هدف آمریکا و انگلیس، کنترل بر آسیا، تضعیف ایران، تقویت اسرائیل در رویارویی با ایران و بیرون راندن روسیه از مناطق جنوبی ماورای قفقاز و آسیای مرکزی است. اسرائیل با همکاری شرکای ارشد آنگلوساکسون خود تلاش می‌کند که ایران را به درگیری با افغانستان بکشاند تا از برنامه هسته‌ای ایران جلوگیری کرده و سطح توان رزمی نیروهای مسلح ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران را کاهش دهد. 

همچنین، هاکان فیدان، وزیر امور خارجه در چهاردهمین دوره کنفرانس سفیران، دستورات جدید اردوغان، رئیس جمهور ترکیه مبنی بر تبدیل ترکیه به یکی از مراکز بزرگ جهان را به وضوح بیان کرد. ترکیه به ویژه علاقه‌مند به افتتاح کریدور زنگزور در ارمنستان برای ارتباط با بقیه جهان ترک و پاکستان است. در این میان، موضع سرسختانه ایران در مورد افتتاح کریدور زنگزور، آنکارا را از تشکیل بازار مشترک جدید به عنوان بخشی از استراتژی توران بزرگ باز می‌دارد. 

در واقع، اگر تهران از دادن امتیاز در مورد زنگزور امتناع کند، احتمالا آنکارا با اقدامات دیپلماتیکی مانند کریدور لاجورد برای تحت فشار قرار دادن تهران استفاده کند. باید توجه داشت که ترکیه در موقعیت ارائه کمک‌های نظامی و مالی به افغانستان است. 

برخی از کارشناسان معتقدند که پس از خروج آمریکا از افغانستان، فقط نیرویی که بر طالبان باید نفوذ داشته باشد و می‌تواند صلح را در این کشور برقرار کند، پاکستان است و برای آذربایجان، ظهور پاکستان در خط مقدم می‌تواند عامل مهمی در احیای ترانزیت کریدور مسیر لاجورد در این زمینه باشد. ائتلاف ترکیه، آذربایجان و پاکستان بر افزایش نفوذ سیاسی و اقتصادی در جنوب آسیا متمرکز بوده که مغایر با منافع هند خواهد بود. 

آذربایجان به این کریدور علاقه‌مند است که در نتیجه اجرای چندین پروژه مشابه به طور همزمان، می‌تواند به یکی از بزرگترین هاب‌های حمل‌ونقل در منطقه تبدیل شود. همچنین، باکو با گنجاندن کریدور زنگزور در لاجورد سعی در یارکشی افغانستان به نفع خود دارد تا در مواقع مورد نیاز از آن بر علیه ایران استفاده کند. 

در مجموع کریدور لاجورد با وجود راه‌آهن ریلی ایران توجیه اقتصادی ندارد، مگر اینکه اهداف دیگری دنبال شود. این کریدور به نوعی منافع رژیم صهیونیستی، باکو و آنکارا را تامین و حتی می‌تواند برخلاف منافع راهبردی کابل باشد، چون احتمالا دسترسی آن به بندر چابهار و بازار هند را تحت تاثیر قرار خواهد داد. 

در این میان، دلیل طرح کریدور لاجورد در روزهای اخیر از سوی باکو و آنکارا، تحت فشار قراردادن ایران از طریق افغانستان برای کریدور زنگزور است که بدون تردید تحولات ژئوپلیتیکی، این امر را اجازه نخواهد داد.