«زنگزور» مسیری تازه یا بن‌بستی ژئوپلیتیک برای ایران؟

به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ شب گذشته توافقنامه‌ای میان جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ایالات متحده برای ایجاد کریدور زنگزور به امضا رسید؛ مسیری که از جنوب ارمنستان عبور کرده و آذربایجان را مستقیما به نخجوان متصل می‌کند. این رویداد که واشنگتن پیش‌تر پیشنهاد اجاره ۹۹ ساله آن را مطرح کرده بود، اکنون از مرحله طرح به فاز اجرایی رسیده است.

کریدور زنگزور چیست؟

در صورت اجرای کریدور زنگزور، آذربایجان بدون نیاز به عبور از خاک ایران می‌تواند به نخجوان و از آنجا به ترکیه دسترسی زمینی مستقیم پیدا کند. این مسیر بخشی از ایده بزرگ‌تر «کریدور میانی» است که چین، آسیای مرکزی، قفقاز و اروپا را به هم متصل می‌کند و به‌ عنوان جایگزینی برای مسیر‌های شمالی (از طریق روسیه) و جنوبی (از طریق ایران) مطرح می‌شود. این کریدور می‌تواند زمان و هزینه حمل‌ونقل بین شرق و غرب را کاهش دهد، تجارت بین ترکیه و آذربایجان را تسهیل کند و جایگاه قفقاز جنوبی را به‌ عنوان گذرگاه مهم ترانزیتی ارتقا دهد.

تضعیف نقش ایران در کریدور‌های بین‌المللی

ایران تاکنون با محوریت مرز نوردوز، حلقه حیاتی اتصال ارمنستان به کشور‌های مختلف بوده است. ایجاد کریدور زنگزور، بخشی از ترانزیت کالا میان قفقاز جنوبی، آسیای مرکزی و ترکیه را از مسیر ایران دور خواهد کرد. این تغییر می‌تواند درآمد‌های ترانزیتی ایران را کاهش دهد و موقعیت راهبردی مسیر ایران–ارمنستان را تضعیف کند. 

کریدور جنوبی در سال‌های اخیر به دلیل تحولات امنیتی با چالش‌های زیادی روبه‌رو شده اما کریدور زنگزور می‌تواند به‌ عنوان بخشی از کریدور میانی، جایگزین جذاب‌تری برای تجارت چین و اروپا شود و نقش ایران در پروژه‌های حمل‌ونقل جهانی، از جمله «کمربند و جاده» را کمرنگ‌تر کند.

کاهش نفوذ ایران در امنیت انرژی اروپا

یکی از پیامد‌های اقتصادی مهم این کریدور، احتمال تقویت پروژه ترانس‌خزر است که امکان انتقال گاز ترکمنستان به اروپا را فراهم می‌کند. اگر این گاز به جای عبور از ایران، از مسیر زنگزور و ترکیه صادر شود، ایران فرصت مهم برای تبدیل‌ شدن به پل گازی منطقه به اروپا را از دست خواهد داد. 

این در حالی است که مسیر زمینی ایران–ارمنستان تاکنون یکی از ابزار‌های ژئو‌اقتصادی تهران در تعاملات با مسکو، ایروان و باکو بوده است. با فعال شدن زنگزور، این اهرم تا حد زیادی بی‌اثر می‌شود و توان ایران برای اثرگذاری بر معادلات اقتصادی قفقاز جنوبی کاهش می‌یابد. 

همچنین در صورت وابستگی ارمنستان به مسیر زنگزور تحت کنترل آذربایجان و نهاد‌های غربی، احتمال کاهش تجارت مستقیم ایران با ارمنستان و کاهش سرمایه‌گذاری متقابل وجود دارد. این موضوع بر بازار صادراتی محدود ایران در این کشور اثر منفی خواهد گذاشت.

زنگزور تهدیدی برای بنادر شمالی ایران

با انتقال بخش عمده‌ای از ترانزیت کالا‌های آسیای مرکزی و قفقاز به مسیر زنگزور–ترکیه–اروپا، ظرفیت‌های بنادر ایرانی در دریای خزر مانند بندر انزلی و بندر امیرآباد کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد که می‌تواند بر سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در این بخش اثر منفی بگذارد. همچنین ایران برای حفظ رقابت‌پذیری در برابر مسیر زنگزور ممکن است ناچار به کاهش تعرفه‌های ترانزیتی و تسهیلات گمرکی شود که درآمد‌های دولت از این بخش را کاهش خواهد داد. 

مسیر خلیج فارس-قفقاز-اروپا که به‌ واسطه موقعیت جغرافیایی ایران مزیت نسبی داشت، با فعال‌ شدن زنگزور بخش مهمی از مشتریان خود را از دست خواهد داد، زیرا شرکت‌های بین‌المللی، مسیر بدون عبور از ایران را ترجیح خواهند داد.

به طور کلی کریدور زنگزور برای ایران بیش از آنکه یک پروژه زیرساختی بی‌ضرر باشد، تهدیدی اقتصادی محسوب می‌شود که می‌تواند نقشه ترانزیت منطقه را به زیان تهران بازنویسی کند .همچنین این کریدور برای ایران صرفا یک مسیر رقیب نیست، بلکه تهدیدی مستقیم علیه موقعیت اقتصادی ایران در منطقه است.