
ظرفیت راهبردی ایران و ارمنستان علیه زنگزور

به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ براساس اعلام رسانههای ایران و ارمنستان، مسعود پزشکیان از روز ۲۷ مرداد به مدت سه روز به ایروان سفر و در هیات تجاری دو کشور شرکت خواهد کرد. بدون تردید رابطه تهران با ایروان در مقایسه با باکو و تفلیس جنبه راهبردی داشته و با توجه به مسدود بودن مرزهای این کشور با ترکیه و جمهوری آذربایجان، مرزهای ایران به عنوان مسیر نجات ارمنستان در سالهای پس از استقلال عمل کرده است. حتی بزرگترین مرکز تجاری ایران در جهان در پایتخت ارمنستان افتتاح شد که گویای اهمیت ایروان برای تهران در منطقه قفقاز است.
ایران و ارمنستان در حوزههای مختلف مانند انرژی، مبادلات کالایی، کریدورهای تجاری و گردشگری از ظرفیت بالایی دارند که متاسفانه تاکنون در بسیار از مواقع بالقوه نشده است. برای نمونه در حوزه گردشگری، اماکن ارامنه ایران برای جذب گردشگران ارمنستان ظرفیت بالایی برای گسترش این بخش و درآمدزایی برای ایران دارد. با این وجود، مبادلات دوجانبه معمولا تا سقف ۳۵۰ میلیون دلار میشد که البته اخیرا با جهشی بالا به یک میلیارد دلار هم رسیده است. اما برای بهرهبرداری از این ظرفیت بالا باید مرز مشترک دو کشور پابرجا باشد تا امکان تحقق آن باشد. به طوری که این ظرفیت در روزهای اخیر با تهدید جدی مواجه شده و حتی مقامات ارمنستان برای پاسخ به این امر، حفظ حاکمیتشان بر مرز دو کشور در کریدور ترامپ را ابراز کردهاند.
اوراسیاگرایی تهران
اگرچه ایران به اندازه روسیه در سیاست خارجی و تجارت ارمنستان نقش محوری ندارد اما از زمان استقلال، یک بازیگر منطقهای مهم برای ایروان بوده است. ایران سومین منبع بزرگ کالاهای خارجی ارمنستان بوده و طبق گزارشها، تجارت بین دو کشور اکنون رونق گرفته است، به طوری که یک مقام ارمنی در اواخر سال ۲۰۲۳ اظهار داشت که گردش مالی تجاری ایران و ارمنستان از ۳۵۰ میلیون دلار در سال ۲۰۲۱ به یک میلیارد دلار مورد انتظار در سال ۲۰۲۴ رسیده است. البته سفیر ارمنستان در ایران، خواستار گسترش همکاریهای دوجانبه برای افزایش حجم تجارت بین تهران و ایروان به ۳ میلیارد دلار شد.
دو کشور همچنین در سال ۲۰۲۲، قرارداد صادرات گاز طبیعی را امضا کردند. با توجه به وابستگی تقریبا کامل ارمنستان به انرژی روسیه، اهمیت آن را برای این کشور دو چندان میکند. روابط با ایران تا حدودی برای ارمنستان ناشی از ضرورت هم بوده است. با بسته شدن مرزها با ترکیه در شرق و آذربایجان در غرب از سال ۱۹۹۳، ارمنستان با گزینههای محدودی برای تجارت و حملونقل نظامی مواجه بوده است. همچنین گرجستان در سال ۲۰۰۸ حریم هوایی خود را به روی محمولههای تسلیحاتی روسیه بست و باید توجه داشت که مسکو تامینکننده اصلی نظامی ایروان بوده است. این امر مرز ایران با ارمنستان را به عنوان شاهراه حیاتی برای این کشور قفقاز جنوبی باقی گذاشته و این نقطه اصلی ورود کالا به ارمنستان است. همه این موارد گویای اهمیت راهبردی مرزهای دو کشور به ویژه برای ایروان تلقی میشود.
همچنین ارمنستان تنها کشور اتحادیه اقتصادی اوراسیاست که با ایران مرز مشترک دارد. ایران که در سالهای اخیر و در راستای رویکرد شرقگرایانه خود توجه ویژه به نهادها و سازمان این منطقه داشته، به دنبال پیوستن به این اتحادیه بوده تا آن نیز تاثیرگذاری تحریمهای غرب علیه اقتصاد خود را خنثی کند. بنابراین، در تجارت ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، مرزهای ارمنستان به عنوان دروازه طلایی برای صادرات کالاهای ایرانی به بازار بزرگ این اتحادیه است.
در واقع، روابط با ایران فرصتهای جدیدی را برای ایروان نیز فراهم میکند. ارمنستان که هنوز عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) مورد حمایت روسیه است، از توافقنامه تجارت آزاد جدید بین EEU و ایران سود خواهد برد. ارمنستان تنها عضو EEU است که با جمهوری اسلامی مرز مشترک دارد و بنابراین میتواند به مرکز کالاهای ایرانی تبدیل شود که به دنبال ورود به بازار مشترک ۱۸۳ میلیون نفری EEU هستند. اگر ارمنستان به دنبال قطع وابستگی یا تنوعبخشی به منابع انرژی روسیه باشد، ایران نیز میتواند منبع ارزشمندی از گاز و نفت باشد یا انتقال گاز از سایر منابع مانند ترکمنستان را تسهیل کند. علاوه بر این، تمایل ارمنستان به اتصال به بازارهای آسیای جنوبی و خاورمیانه مستلزم مسیرهای لجستیکی است که از ایران عبور میکنند.
در واقع، استفاده از ظرفیتهای دوجانبه در روابط تجاری منوط به کنترلهای مرزهای دو کشور است. صادرات انرژی، توسعه صنعت گردشگری، مبادلات کالایی و به ویژه گسترش کریدورهای اقتصادی همه در گِرو وجود مرز مشترک هستند. بنابراین، اگر دولت پاشینیان با چرخش به سمت غرب به دنبال جلب نظر آنها باشد و کنترل مرز مشترک با ایران در توافقنامه کریدور «زنگزور/ ترامپ» به آمریکاییها داده باشد، آنگاه میتوان نتیجه گرفت که وی دچار اشتباه راهبردی بزرگی شده که میتواند آینده ارمنستان را تحت تاثیر قرار دهد.
ظرفیت کریدوری
یکی از ظرفیتهای مهم و راهبردی بین ایران و ارمنستان، حوزه ترانزیت و حملونقل است. از همینرو رقبای منطقهای دو کشور مانند آذربایجان و ترکیه با حمایت غرب به دنبال نابودی این ظرفیت با اسم رمز «زنگزور» هستند. این مرز علاوه بر ایران و ارمنستان برای دهلی نیز از اهمیت راهبردی برخوردار است. همچنین در شرایط کنونی و حرکت جهان به سمت جهان چندقطبی، ایران به شریکی ارزشمند برای هند تبدیل میشود. روابط ایران و پاکستان، رقیب اصلی هند که در غرب پاکستان واقعشده، است.
در مقابل، ارمنستان کشوری محصور در خشکی است که بین ایران، ترکیه، گرجستان و آذربایجان واقع شده است. ایران کوتاهترین مسیر بین خلیج فارس و اقیانوس هند و بین هند و قفقاز را برای آن فراهم میکند. از همینرو یک ارمنستان مستقل به نفع هر دو کشور هند و ایران است، زیرا قادر خواهد بود مسیرهای تجاری و ترانزیتی را برای هند باز نگه دارد و کشورهای رقیب خود را دور بزند و همچنین به عنوان مانعی در برابر هرگونه اختلال در تجارت از طریق دریای سرخ و کانال سوئز عمل کند.
برای مقابله با ترکیه و کریدور زنگزور، سه کشور هند، ایران و ارمنستان پیشنهاد همکاری برای ایجاد یک کریدور ترانزیت خلیج فارس-دریای سیاه (PBTC) را دادهاند. این کریدور در ابتدا توسط ایران در سال ۲۰۱۶ پیشنهاد شد که قصد دارد اروپا را از طریق خاک ارمنستان و بنادر ایران به هند متصل کند. این ابتکار به دنبال تسهیل ترانزیت بار، افزایش زیرساختها و تسهیل رویههای حملونقل است. این پروژه همچنین با «مسیر توسعه» ترکیه که اروپا و ترکیه را از طریق بندر بزرگ فاو در عراق به هم متصل میکند، رقابت کرده و با دور زدن کانال سوئز، ۱۵ روز از زمان ترانزیت را کاهش میدهد. PBTC با ایجاد ارتباط بین ارمنستان و هند و چین، به دنبال ارائه جایگزینی برای جاده توسعه ترکیه و کانال سوئز است که فرصتهای تجاری و سرمایهگذاری جدیدی را برای ارمنستان و ایران فراهم میکند.
بنابراین، ایران و ارمنستان شرکای مهم ژئواستراتژیک و ژئواکونومیکی هند هستند. با توجه به سیاست نوظهور هند در قفقاز جنوبی و نیازهای ارتباطی آن، این همکاری برای هند اهمیت فزایندهای پیدا میکند. بنابراین، هند باید در مورد ایران و رقابت آن با اسرائیل یا روابطش با ایالات متحده بسیار محتاطانه عمل کند. این روابط مهم بین سه کشور از طریق کریدور خلیج فارس-دریای سیاه به عینیت تبدیل میشود و میتواند مزایای راهبردی و ملموسی برای طرفین داشته باشد.