اهداف آنکارا از احیای راه‌آهن حجاز؛ تشدید رقابت منطقه‌ای با اسرائیل؟

به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ اخیرا رسانه‌های ترکی و عربی تاکید ویژه‌ای بر اهمیت احیای خط ریلی «آناتولی-حجاز» دارند که ماه پیش قرارداد اولیه آن بین ترکیه، سوریه و اردن منعقد شد.

براساس گزارش دیلی صباح ترکیه، مقامات ارشد سه کشور برای احیای خط آهن تاریخی حجاز توافق کرده‌اند و این گامی بزرگ در جهت احیای ارتباطات منطقه‌ای و حفظ میراث مشترک است. در واقع، این مسیر با طول ۱۷۵۰ کیلومتر، ترکیه، سوریه، اردن و عربستان سعودی را به هم متصل و برخی از مهم‌ترین مراکز شهری منطقه را به هم متصل می‌کند. 

عبدالقادر اورال‌اوغلو، وزیر حمل و نقل و زیرساخت ترکیه نیز گفت: «راه‌آهن تاریخی حجاز احیا می‌شود که این توافق در جریان نشست سه جانبه‌ای حاصل شد. سه کشور به توافق اولیه‌ای در مورد پیش‌نویس یادداشت تفاهمی دست یافتند که همکاری جامع در زیرساخت‌های حمل و نقل را ترسیم می‌کند.» 

در چارچوب این ابتکار، ترکیه به تکمیل ۳۰ کیلومتر (۱۸.۶ مایل) از روبنای مفقود شده در بخش سوری راه‌آهن کمک خواهد کرد. همچنین اردن ظرفیت فنی خود را برای پشتیبانی از نگهداری، تعمیر و بهره‌برداری از لوکوموتیوها در سوریه ارزیابی خواهد کرد. این سه کشور همچنین قصد دارند مطالعات فنی مشترکی را با هدف افزایش دسترسی ترکیه به دریای سرخ از طریق بندر عقبه اردن انجام دهند. علاوه بر این، حمل و نقل جاده‌ای بین ترکیه و اردن از طریق سوریه قرار است پس از ۱۳ سال تعلیق به دلیل جنگ داخلی از سر گرفته شود. 

خط آهن حجاز که بین سال‌های ۱۹۰۰ تا ۱۹۰۸ در زمان سلطان عبدالحمید دوم عثمانی ساخته شد، تقریبا ۱۷۵۰ کیلومتر طول داشت و استانبول را به شهرهای مقدس اسلامی مکه و مدینه و همچنین دمشق و بخش‌هایی از یمن متصل می‌کرد. این راه‌آهن که برای تسهیل زیارت مکه طراحی شده بود، اهداف راهبردی نظامی و اداری را نیز دنبال و کنترل عثمانی‌ها را بر استان‌های دوردست تقویت می‌کرد. 

این خط آهن شامل زیرساخت‌های مهندسی مانند پل‌های سنگی، ایستگاه‌های صحرایی و مسیرهای متناسب با زمین‌های ناهموار بود. اگرچه بخش عمده‌ای از این راه‌آهن در طول جنگ جهانی اول و درگیری‌های پس از آن برچیده یا آسیب دید اما بخش‌هایی از آن دست‌نخورده باقی مانده و مدت‌هاست که در سال‌های اخیر ترمیم شده است. 

چالش سوریه 

پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی و تحمیل قیمومیت بریتانیا و فرانسه بر بیشتر مناطق شام، مسائل مربوط به مالکیت، عملیات راه‌آهن را پیچیده کرد و منجر به قطع کامل این شبکه در اوایل دهه ۱۹۲۰ شد. سایر خطوط راه‌آهن در قرن بیستم، پایتخت‌های منطقه را از بیروت از طریق دمشق و بغداد به استانبول متصل می‌کردند اما تحولات ژئوپلیتیکی، از جنگ داخلی لبنان گرفته تا اشغال فلسطین، ضربات پی در پی به آن‌ها وارد کرد. 

امروزه، اداره کل راه‌آهن حجاز سوریه، به همراه اداره راه‌آهن حجاز اردن، یکی از دو نهادی است که این خط تاریخی را به ارث برده‌اند. داده‌های وزارت حمل و نقل نشان‌دهنده کاهش شدید تعداد مسافران در شبکه این دو شرکت در دهه‌های اخیر است. بازسازی زیرساخت‌های راه‌آهن نیازمند سرمایه‌گذاری عظیمی است. براساس اعلام مقامات سوری، از ۲۵۵۳ کیلومتر خط، فقط ۱۰۵۲ کیلومتر آن امروز عملیاتی است، ۷۶ ایستگاه از ۱۰۵ ایستگاه از سرویس خارج شده‌اند و ۲۶۲ پل از ۶۰۷ پل قادر به ارائه خدمات نیستند. 

حداکثر سرعت طراحی‌شده برای این شبکه ۱۲۰ کیلومتر در ساعت است اما سرعت واقعی به دلیل فرسودگی زیرساخت‌ها به حدود ۴۰ کیلومتر در ساعت کاهش یافته است. همچنین راه‌آهن سوریه با کمبود شدید منابع انسانی و مادی مواجه است و بیش از ۷۰ درصد از کادر فنی آن بالای پنجاه سال سن دارند. 

البته ترکیه به نوعی آمادگی خود برای بازسازی مسیر در سوریه را اعلام کرده است. ابتکار ترکیه برای بازسازی راه‌آهن تاریخی حجاز، حفظ آثار تاریخی را با اهداف توسعه مدرن ترکیب می‌کند. این اقدام، راهبرد کلان آنکارا برای ایجاد ثبات و نفوذ در سوریه و ارتقای بهبود بلندمدت را نشان می‌دهد. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ریلی می‌تواند فرصت‌های اقتصادی ایجاد، مسیرهای تجاری را تقویت و از رشد منطقه‌ای حمایت کند. ترکیه با تلاش‌های مصمم، امیدوار است میراث راه‌آهن را در سوریه احیا و اهمیت آن را در آینده تضمین کند. 

اهداف راهبردی آنکارا 

دولت‌های حاضر در این مسیر به ویژه ترکیه، مزایای راهبردی بسیاری برای احیای راه‌آهن آناتولی حجاز مطرح می‌کنند. احیای این خط آهن چیزی فراتر از میراث فرهنگی است؛ احیای راه‌آهن حجاز با نیازهای لجستیکی مدرن همسو است و هزینه‌های حمل و نقل را کاهش می‌دهد، ظرفیت گردشگری را بالفعل کرده و دسترسی به دریای سرخ از طریق عقبه را تسهیل می‌کند. ارتقا هماهنگ این مسیر تاریخی از سوی ترکیه، سوریه و اردن، آن را به یک کریدور تجاری زنده تبدیل خواهد کرد که اروپا، شام و خلیج فارس را به هم متصل می‌کند. 

در عین حال، برخی از تحلیلگران ابتکار بازسازی راه‌آهن حجاز را در چارچوب «نئوعثمانی‌گرایی» تعریف و آن را به عنوان بازتابی ظریف از قصد ناگفته آنکارا برای احیای میراث نمادین دوران عثمانی تفسیر کرده‌اند. در مقابل، گروه دیگری از تحلیلگران معتقدند که اجرای پروژه راه‌آهن حجاز، همکاری منطقه‌ای را تقویت کرده و تفاهم بیشتری را بین حوزه‌های ترک و عرب جهان اسلام ایجاد می‌کند. با توجه به مسیر تاریخی راه‌آهن حجاز که از حیفا می‌گذرد، این امکان وجود دارد که اگر پروژه عبری-غربی «توافق ابراهیم» بیشتر گسترش یابد، این پروژه می‌تواند بسیار مرتبط و مورد تقاضا در سراسر خاورمیانه و کشورهای همسایه شود. در این زمینه، این دیدگاه نیز وجود دارد که پروژه احیای راه‌آهن حجاز می‌تواند مزایای بین‌المللی داشته باشد اما تنها در صورتی که درگیری‌های جاری در خاورمیانه با موفقیت مهار شود. 

در واقع، این پروژه بخشی از تلاش بزرگ ترکیه برای گشودن کریدورهای تجاری جدید، در کنار پروژه‌های مهمی مانند جاده توسعه عراق و کریدور احتمالی زنگزور در قفقاز جنوبی است. اکنون نیز با قرارداد اخیر سه کشور احیای بخش سوریه-اردن، شریان تجاری مهم بین ترکیه و دریای سرخ را بازگشایی می‌کند. این امر به ترکیه اجازه می‌دهد تا تجارت خود را با عربستان سعودی و شاخ آفریقا گسترش دهد. این ابتکار نشان می‌دهد که چگونه پویایی‌های منطقه‌ایِ در حال تغییر، پروژه‌های زیرساختیِ راکدِ سابق را ممکن می‌سازند. 

البته این مسیر ظرفیت گسترش به فراتر از مناطق تاریخی خود را دارد. برای نمونه پس از اتصال به عربستان، می‌تواند به امارات یا عراق نیز گسترش یابد. در این صورت ترکیه با درگیر کردن کشورهای عربی هم جایگزین یا مکملی برای مسیر توسعه عراق ارائه می‌دهد که در صورت بروز مشکل امنیتی از آن استقاده کند و هم خلیج فارس و دریای سرخ را به ترکیه متصل می‌کند. باید توجه داشت که ترکیه در سال‌های اخیر به دنبال معرفی خود به عنوان هاب ترانزیتی کالا و انرژی بوده است اما حذف آن از مسیر هند-خارومیانه-اروپا (آیمک) موجب نگرانی و حتی خشم آن شد؛ به طوری که اردوغان با لحن تهدیدآمیزی اظهار داشت که امکان توسعه کریدورهای منطقه‌ای بدون حضور ترکیه ممکن نیست. 

در واقع، ترکیه با این امر ضربه بزرگی به اسرائیل نیز وارد خوادهد کرد. باید توجه داشت که بر اساس نظم جدید تعریف شده از سوی غرب برای غرب آسیا، رژیم صهیونیستی علاوه بر هژمونی نظامی باید به عنوان هاب انرژی و ترانزیت منطقه نیز باشد تا امنیت انرژی اروپا تامین شود. تشکیل اتحاد اسرائیل-یونان-قبرس در مدیترانه شرقی و همکاری برای انتقال منابع گاز منطقه به اروپا را می‌توان در این راستا توضیح داد. 

در مجموع، ترکیه با احیای راه آهن تاریخی حجاز علاوه بر یادآوری حضور تاریخی خود در منطقه در دوره عثمانی که قدرت نرم آن را بهبود می‌بخشد، گام مهمی هم در راستای نبرد کریدورهای تجاری برمی‌دارد. این شبکه ریلی به نوعی رقیبی جدی برای پروژه آیمک بوده و می‌تواند نظم نوین منطقه‌ای غرب مبتنی بر قدرت‌یابی رژیم صهیونیستی را به چالش بکشد. البته نباید فراموش کرد که غرب و تل آویو نیز بیکار نخواهند نشست و بدون تردید در قالب ایجاد چالش‌های امنیتی به ویژه در سوریه، چشم‌انداز آن را با مشکل مواجه خواهند کرد.