بازار داغ گنجینه‌های نسخ خطی در خاورمیانه

اقتصاد معاصر- حمید عصمتی‌پور، کارشناس اقتصاد هنر: این گنجینه‌های بی‌همتا ضمن اینکه بازتاب‌دهنده گذشته غنی این سرزمین‌ها هستند، نمایانگر باورها، افکار و فرهنگ‌های مختلفی هستند که طی قرون متمادی شکل گرفته‌اند. در سال‌های اخیر و با گسترش بازار حراج‌ها، این نسخه‌های خطی نایاب، تبدیل به کالا‌هایی با ارزش اقتصادی بالا شده و توجه سرمایه‌گذاران و مجموعه‌داران جهانی را به خود جلب کرده‌اند. این روند، به‌ویژه با رشد فرهنگ سرمایه‌گذاری در هنر و میراث فرهنگی، جایگاه این آثار را از یک میراث فرهنگی صرف، به بخشی از بازار‌های اقتصادی تبدیل کرده است. کشور‌هایی مانند قطر، ترکیه و عربستان سعودی در صدر کشور‌هایی قرار دارند که در سال‌های اخیر شاهد رونق قابل توجهی در بازار نسخه‌های خطی و آثار تاریخی بوده‌اند. این کشور‌ها با برگزاری حراج‌های بزرگ، توجه جهانی را به خود جلب کرده و به رقابت اقتصادی در این حوزه کمک کرده‌اند. این یادداشت به بررسی روند رشد این بازار، عوامل موثر در رونق آن و تاثیرات اقتصادی آن پرداخته و تصویری روشن از وضعیت بازار نسخه‌های خطی در خاورمیانه ارائه می‌دهد.

ارزش‌های معنوی و مادی نسخه‌های خطی در خاورمیانه

در سال‌های اخیر، کشور‌های مختلف خاورمیانه، از جمله قطر، ترکیه و عربستان سعودی، به بازار نسخه‌های خطی و آثار تاریخی به‌عنوان یک فرصت بزرگ فرهنگی و اقتصادی نگاه کرده‌اند. این کشور‌ها با سرمایه‌گذاری در حراج‌ها و موسسات فرهنگی، هم در پی حفظ میراث فرهنگی خود بوده‌اند، و هم این آثار را به‌عنوان ابزاری اقتصادی نیز در نظر می‌گیرند. به نمونه‌هایی از این بازارها نگاهی بیندازیم.

الف) قطر

قطر، با برخورداری از یکی از معتبرترین نهاد‌های فرهنگی منطقه، یعنی «موزه هنر اسلامی دوحه»، حضور فعالی در بازار نسخه‌های خطی دارد. این کشور بطور مستمر در حراج‌های بین‌المللی دبی و لندن آثار تاریخی و نسخه‌های خطی نادر را با قیمت‌های بالا خریداری کرده است. به‌عنوان نمونه، در سال ۲۰۲۲ در حراج کریستی لندن نسخه‌ای خطی از قرآن کریم که در قرن هفتم هجری توسط خطاط مشهور «ابن بَواب» نگارش شده بود، به مبلغ ۶.۲ میلیون دلار به فروش رسید. این اثر که از شاهکار‌های خوشنویسی اسلامی است، یکی از گران‌ترین نسخه‌های خطی در تاریخ حراج‌ها به شمار می‌آید. قطر با این سرمایه‌گذاری‌ها، علاوه بر تقویت جایگاه خود در بازار جهانی هنر، قدمی مهم در جذب گردشگران فرهنگی و توسعه اقتصادی برداشته است. 

ب) ترکیه

ترکیه با تاریخ غنی خود در زمینه نسخه‌های خطی اسلامی و عثمانی، به یکی از مراکز مهم حراج‌های نسخه‌های خطی تبدیل شده است. در حراج‌های استانبول، نسخه‌های نادر و دست‌نوشته‌های تاریخی به فروش می‌رسند که برخی از آنها قیمت‌هایی بیش از ۳ میلیون دلار دارند. به‌عنوان مثال، نسخه‌ای خطی از شاهنامه «فردوسی» که در قرن پانزدهم میلادی نوشته شده، به قیمت ۲.۸ میلیون دلار فروخته شد. ترکیه با حمایت از این بازار، ضمن حفظ آثار فرهنگی خود، به توسعه گردشگری فرهنگی و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی نیز توجه کرده است. 

ج) عربستان سعودی

عربستان سعودی، با تکیه بر برنامه‌های حمایتی در زمینه هنر و میراث اسلامی، به‌ویژه در شهر جده و پروژه‌های فرهنگی عظیم، به سرعت در حال تبدیل شدن به یکی از مراکز پیشرو در خرید و فروش آثار تاریخی و نسخه‌های خطی نایاب است. این اقدامات در کنار رونق دادن به بازار هنر در منطقه، فرصتی برای جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و ارتقاء فرهنگ اسلامی در سطح جهانی فراهم کرده است. نمایشگاه‌هایی مانند نمایشگاه کتاب‌های نادر در جده نیز نقش مهمی در این روند ایفا می‌کنند. عربستان سعودی با این استراتژی‌ها، علاوه بر حفظ جایگاه فرهنگی خود، درصدد است به‌عنوان یک قدرت اقتصادی و فرهنگی جهانی شناخته شود.

تاثیرات حمایت‌های دولتی 

رشد بازار نسخه‌های خطی در خاورمیانه، در سایه حمایت‌های قابل توجه دولتی قرار دارد. کشور‌ها با ایجاد زیرساخت‌ها و برنامه‌های حمایتی، از این بازار به‌عنوان ابزاری در جهت توسعه فرهنگی و اقتصادی استفاده می‌کنند. به‌عنوان نمونه، موزه هنر اسلامی دوحه، همکاری‌های گسترده‌ای با حراج‌های بین‌المللی داشته و به‌عنوان الگویی در این زمینه شناخته می‌شود.

با توجه به فروش نسخه‌های خطی با قیمت‌هایی که گاهی به میلیون‌ها دلار می‌رسد، می‌توان گفت که این آثار دیگر صرفا نماد‌هایی از تاریخ نیستند، بلکه به بخشی از اقتصاد هنر و بازار‌های سرمایه تبدیل شده‌اند. از سوی دیگر، اقدامات حمایتی دولت‌ها موجب شده این بازار به یک قطب جهانی برای کلکسیونر‌ها و سرمایه‌گذاران تبدیل شود و در عین حال، کشور‌های خاورمیانه به‌عنوان نهاد‌های فرهنگی و اقتصادی در سطح جهانی شناخته شوند. با این حال، این بازار با ریسک‌هایی نیز روبه‌رو است. نوسانات اقتصادی، مشکلات حقوقی در زمینه مالکیت و اصالت آثار و کمبود نقدینگی در برخی موارد می‌تواند تاثیرات منفی بر این بازار داشته باشد. علاوه بر این، این بازار به تقویت اقتصاد محلی از طریق جذب گردشگری فرهنگی و ایجاد اشتغال در بخش‌های مرتبط مانند مرمت آثار و مدیریت نمایشگاه‌ها کمک می‌کند. بطور کلی، بازار نسخه‌های خطی در خاورمیانه در کنار اینکه فرصتی اقتصادی برای کشور‌های منطقه است، نقشی حیاتی در معرفی و حفظ میراث فرهنگی و تاریخی آنها ایفا می‌کند.