به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ هفته گذشته، آلپارسلان بایراکتار، وزیر انرژی ترکیه از بهره‌برداری خط لوله گاز بین ترکیه و آذربایجان خبر داد که حدود ۸۰ کیلومتر امتداد دارد. خط لوله ایغدیر-نخجوان که با همکاری شرکت ترکیه‌ای بوتاش و شرکت آذربایجانی سوکار ساخته شده بود، روز ۵ مارس ۲۰۲۵ با حضور الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان به بهره‌برداری رسید.
بایراکتار با بیان اینکه خط لوله گاز ترکیه و آذربایجان می‌تواند حجم عظیمی از گاز طبیعی به میزان حدود روزانه دو میلیون متر مکعب را انتقال دهد، گفت: «این اقدام ما در حوزه انرژی نه فقط یک پروژه زیرساختی بوده، بلکه یکی از شاخص‌های ملموس دو کشور است. با ایجاد خط لوله گاز بین ترکیه و آذربایجان، دو کشور با پروژه‌های بزرگی مانند باکو-تفلیس-جیهان و تاناپ به تامین انرژی جهانی کمک کرده‌اند. اکنون نیز با اطمینان از دسترسی مطمئن نخجوان به گاز طبیعی، گامی به اهداف توسعه مشترک خود برداشته‌اند.
بر اساس قرارداد سوآپ امضا شده بین ایران و جمهوری آذربایجان، ۴۵۰ میلیون مترمکعب گاز آذربایجان طی دو دهه گذشته در مرز آستارا به ایران تحویل شده که تهران ۱۵ درصد از آن را به عنوان حق سوآپ برای تحویل گاز به نخجوان در منطقه مرزی جلفا کسر کرده اما پس از اینکه آذربایجان در سال ۲۰۲۰ منطقه قره باغ کوهستانی را به دست آورد و ادعاهایی در مورد کریدور زنگزور و قطع مرز تاریخی ایران و ارمنستان داشت، روابطش با ایران تیره و باکو تصمیم گرفت با ساخت خط لوله گاز ایغدیر-نخجوان بین ترکیه و آذربایجان از همکاری با تهران صرف نظر کند.
شایان ذکر است که صادرات گاز آذربایجان در ۱۰ ماهه نخست سال ۲۰۲۴، حدود ۲۱ میلیارد متر مکعب بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۲۰۲۳، تقریبا ۵ درصد افزایش داشته و نیمی از این صادرات به اروپا و نیمی دیگر از گرجستان و ترکیه دریافت شده است.
در اواخر سال ۲۰۰۶، آذربایجان قرارداد سوآپ با جمهوری اسلامی ایران را برای تامین گاز طبیعی از طریق خط لوله باکو-آستارا به ایران آغاز کرد تا ایران نیز گاز طبیعی را به منطقه نخجوان صادر کند. براساس توافق، ایران ۱۵ درصد از هزینه‌های ترانزیت را دریافت می‌کند. در سال ۲۰۰۹، شرکت دولتی نفت آذربایجان (سوکار) و شرکت ملی گاز ایران تفاهم نامه‌ای امضا کردند تا تامین گاز از ایران به منطقه نخجوان به عنوان یک قرارداد سوآپ تضمین شود.
مصرف سالانه گاز طبیعی در این منطقه نزدیک به نیم میلیارد متر مکعب است. روابط پرتنش تهران و باکو باعث شد تا جمهوری قفقاز به دنبال کاهش وابستگی خود به همسایه جنوبی خود باشد. از همین‌رو، باکو و آنکارا در دسامبر ۲۰۲۰ یادداشت تفاهمی برای ساخت خط لوله گاز ایغدیر-نخجوان برای تضمین امنیت انرژی منطقه امضا کردند. این خط لوله ۹۷.۵ کیلومتری از ایغدیر تا منطقه «صدرک» امتداد دارد. طول بخش آذربایجانی این خط لوله ۱۷.۵ کیلومتر و بخش ترکیه ۸۰ کیلومتر است. ظرفیت این خط لوله، ۲ میلیون مترمکعب در روز و سالانه ۷۳۰ میلیون متر مکعب است که نیاز گاز نخجوان را به طور کامل تامین می‌کند.
باید توجه داشت که ترکیه و آذربایجان متحدان و شرکای راهبردی هستند که در بسیاری از مسائل جهانی و منطقه‌ای، از جمله امنیت انرژی همکاری نزدیک دارند که با حمایت از پروژه‌های انرژی فرامنطقه‌ای مهم مانند خط لوله نفت باکو-تفلیس-جیهان (BTC) و کریدور گاز جنوب، مشارکت نزدیکی در حوزه انرژی برقرار کرده‌اند. بنابراین با واکاوی مشارکت دو کشور می‌توان تاکید کرد که انرژی یکی از زمینه‌های کلیدی همکاری است. در این میان خط لوله گاز ایغدیر-نخجوان یکی دیگر از پروژه‌های مهم انرژی محسوب می‌شود، به ویژه بخش ترکیه آن که از کریدور گاز جنوبی-خط لوله گاز طبیعی ترانس آناتولی (TANAP) بوده و نقش مهمی در تنوع منابع و مسیرهای انرژی ایفا می‌کند. این پروژه ترکیه را قادر ساخت تا هم تقاضای فزاینده گاز طبیعی را برآورده کند و هم به یک کشور ترانزیتی تبدیل شود. همچنین، تاناپ از ساخت خط لوله گاز ایغدیر-نخجوان حمایت کرد که برای آذربایجان از نظر ژئوپلیتیک و اقتصادی بسیار مهم است.
این پروژه نقشه انرژی منطقه را تغییر می‌دهد، زیرا با تامین گاز طبیعی و حذف وابستگی انرژی منطقه به ایران، امنیت انرژی نخجوان را تضمین می‌کند. در حال حاضر، آذربایجان گاز طبیعی را به ترکیه عرضه می‌کند و بر اساس گزارش سازمان تنظیم مقررات بازار انرژی ترکیه، این کشور در ژانویه تا نوامبر ۲۰۲۴، در مجموع ۱۰.۴۴ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی به بازار انرژی ترکیه صادر کرده که در مقایسه با یازده ماهه سال ۲۰۲۳، تقریبا ۱۲.۳ درصد بیشتر است.
علاوه بر این، آذربایجان در ماه نوامبر ۲۰۲۴، دومین صادرکننده بزرگ گاز طبیعی به ترکیه شد و ۱۶.۷ درصد از کل واردات گاز طبیعی ترکیه را به خود اختصاص داد. از یک‌سو، آذربایجان به یکی از تامین کنندگان گاز ترکیه تبدیل شده و از سوی دیگر، پروژه‌های انرژی ترکیه را به یک هاب انرژی منطقه‌ای تبدیل کرده و اهمیت ژئوپلیتیکی آن را افزایش می‌دهد. یکی دیگر از نقاط عطف مهم در همکاری‌های ترکیه و آذربایجان در منطقه نخجوان، فرصت‌های تولید و صادرات انرژی‌های تجدیدپذیر است. نخجوان دارای ظرفیت عظیمی برای توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر بوده و دولت علاقه‌مند به جذب سرمایه‌گذاری برای توسعه این بخش است. در جریان سومین مجمع انرژی آذربایجان-ترکیه و کنفرانس بین‌المللی نخجوان در سال ۲۰۲۳، طرفین در مورد همکاری در اجرای پروژه‌های انرژی‌های تجدیدپذیر در خاک جمهوری آذربایجان و بررسی امکان ساخت شبکه انتقال برای صادرات برق به ترکیه توافق کردند.
از این نظر، نخجوان از ژانویه تا آگوست ۲۰۲۴ به نقطه عطف مهمی تبدیل شده که ۵۵ درصد از کل تولید برق آن از منابع انرژی تجدیدپذیر تامین می‌شود. تفکیک تولید برق در این مدت نشان می‌دهد که ۴۵ درصد نیروگاه‌های حرارتی، ۴۲ درصد نیروگاه‌های آبی و ۱۳ درصد نیروگاه‌های خورشیدی تولید شده و همگی به شبکه منتقل شده‌اند. عرضه گاز طبیعی به منطقه نخجوان از طریق ترکیه و عرضه آینده انرژی سبز از نخجوان به ترکیه از بازار انرژی منطقه و یکپارچگی اقتصادی حمایت خواهد کرد.
شاید تا اینجای کار افتتاح خط لوله ایغدیر-نخجوان صرفا موضوع اقتصادی محسوب شود اما اگر اظهارات و اقدامات مقامات ترکیه و آذربایجان واکاوی شود، بدون تردید این خط لوله بستری برای انتقال گاز آسیای مرکزی و دریای خزر از طریق کریدور زنگزور و نخجوان به ترکیه است که این امر پیامدهای ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی برای ایران دارد.
ایران رسما کاهش تعداد کشورهای همسایه خود از ۱۵ به ۱۴ را به عنوان نگرانی اصلی در مورد افتتاح کریدور زنگزور ذکر می‌کند. یکی از این نگرانی‌های ایران، اختلال احتمالی مسیر این کشور از طریق ارمنستان به بازارهای بین‌المللی یا بازار روسیه است.
یکی از نگرانی‌های مبرم ایران حضور ناتو به ویژه از طریق ترکیه در منطقه قفقاز است. در حالی که ترکیه یکی از اعضای ناتو بوده اما مانورهای آن در سیاست خارجی، به ویژه در بحبوحه جنگ جاری در اوکراین، استقلال قابل توجهی را نسبت به اردوگاه‌های شرقی و غربی نشان می‌دهد. سیاست خارجی ترکیه در درجه نخست به دلیل جاه‌طلبی آن برای قرار دادن خود به عنوان هاب مرکزی تجارت جهانی، به ویژه بین روسیه و چین از یک‌سو و اروپا از سوی دیگر، مدیریت می‌شود. استراتژی ترکیه برای تقویت روابط اقتصادی با روسیه که در حجم تجارت بیش از ۶۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ منعکس شد، رویکردی عملگرایانه را اتخاذ می‌کند که فراتر از اتحادهای ژئوپلیتیک سنتی است.
مخالفت شدید ایران با کریدور زنگزور ناشی از نگرانی عمیق این از خفقان اقتصادی و استراتژیک است. پیدایش مسیرهای تجاری جدید جهانی، می‌تواند مسیرهای تجاری تاریخی ایران را به حاشیه برده و آن را در مناطق مهمی مانند خاورمیانه، قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی کاهش دهد. چنین حاشیه‌سازی می‌تواند به تغییر شکل پویایی‌های منطقه‌ای منجر شود و به طور بالقوه منجر به ایجاد بلوک‌های اقتصادی و سیاسی جدیدی شود. در مجموع فعلا همه تلاش جمهوری آذربایجان و ترکیه در قفقاز معطوف به ایجاد کریدور ادعایی زنگزور است که نمود بارز آن افتتاح خط لوله ایغدیر-نخجوان خواهد بود.