اقتصاد معاصر-امیرحسین زارعی، پژوهشگر دفتر مطالعات راهبردی رونق تولید: صنعت خودرو در کشورهای در حال توسعه، نقش مهمی در رشد اقتصادی دارد. ترکیه در دو دهه اخیر با سیاست‌های صنعتی مناسب، توسعه زیرساخت‌ها و جذب سرمایه‌گذاری خارجی، به قطب خودروسازی منطقه تبدیل شده است.
طبق گفته وزارت صنعت و فناوری این کشور در سال ۲۰۲۲، ترکیه بیش از ۱.۵ میلیون خودرو تولید کرد که بیشتر از ۷۰ درصد آن صادر شد. همکاری با برندهای بین‌المللی مانند فورد و رنو، فناوری و بهره‌وری را افزایش داده است.
ایران با وجود ظرفیت صنعتی و نیروی انسانی زیاد، با مشکلاتی مانند وابستگی به واردات قطعات و ضعف زنجیره تامین مواجه است. کاهش واردات قطعات و موانع بوروکراتیک، تولید خودرو را محدود کرده‌اند. با الگوبرداری از ترکیه، ایران می‌تواند با بهبود سیاست‌ها و توسعه زیرساخت‌ها، صنعت خودرو را پیشرفت دهد و جایگاه خود را در بازارهای منطقه و جهان بهتر کند.
صنعت خودروی ترکیه از دهه ۱۹۶۰ با پروژه اولین خودروی ملی «Devrim» آغاز شد؛ این پروژه هرچند از نظر تجاری موفق نبود، نقش کلیدی در ایجاد پایه‌های فنی و صنعتی خودرو در ترکیه داشت. این نشان‌دهنده اهمیت پروژه‌های تحقیق و توسعه حتی بدون موفقیت فوری در توسعه صنعتی است. در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، ترکیه با جذب سرمایه‌گذاری مشترک از شرکت‌های بین‌المللی مانند رنو، فیات و فورد، باعث انتقال فناوری و دانش فنی به ترکیه شد. این سرمایه‌گذاری‌ها نقش مهمی در توسعه ظرفیت تولید انبوه و ایجاد زنجیره تامین داخلی داشت. عضویت در اتحادیه گمرکی اروپا در سال ۱۹۹۶ بازارهای صادراتی ترکیه را گسترش داد و باعث افزایش رقابت‌پذیری محصولات ترکیه در بازارهای اروپایی شد.
تسهیل صادرات از طریق حذف تعرفه‌ها و مقررات، رشد تولید و صادرات را تسریع کرد. طبق آمار سازمان صنعت خودرو جهانی در سال ۲۰۲۲، ترکیه با تولید بیش از ۱.۴ میلیون دستگاه خودرو، در جایگاه چهاردهم جهانی قرار گرفت. ارزش صادرات خودرو و قطعات مرتبط به ۳۱ میلیارد دلار رسید که معادل حدود ۱۵ درصد از کل صادرات صنعتی این کشور است. در حال حاضر، بیش از ۱۳ شرکت بین‌المللی در صنعت خودرو ترکیه فعالیت می‌کنند و حدود ۵۰۰ هزار نفر در این بخش مشغول به کار هستند.
ترکیه با استفاده از موقعیت جغرافیایی خود به عنوان پل بین اروپا و آسیا و ایجاد زیرساخت‌های مناسب، توانسته به هاب منطقه‌ای تولید خودرو تبدیل شود. نیروی کار ماهر و هزینه‌های رقابتی، مزیت‌های اضافی این کشور در صنعت خودرو است.
توسعه صنعت خودروی ترکیه حاصل همکاری موثر و هماهنگ میان نهادهای مختلف است. وزارت صنعت و فناوری ترکیه به عنوان نهاد راهبردی، سیاست‌های کلان این صنعت را تدوین می‌کند و هدف‌گذاری کرده تا سال ۲۰۳۰ این کشور به هاب تولید خودروهای برقی و هوشمند در منطقه تبدیل شود. سازمان استاندارد ترکیه مسؤول نظارت بر کیفیت تولیدات و تطابق آنها با استانداردهای اروپایی است. همچنین سازمان توسعه و سرمایه‌گذاری ترکیه طی دو دهه گذشته با جذب بیش از ۲۲ میلیارد دلار سرمایه خارجی، نقش مهمی در رشد صنعت خودرو ایفا کرده است. اتحادیه تولیدکنندگان خودرو (OSD) که شامل ۱۳ شرکت بزرگ خودروساز است، بیش از ۸۰ درصد تولید خودرو در کشور را پوشش می‌دهد و در سیاست‌گذاری و نوآوری‌های صنعتی مشارکت فعال دارد. از سوی دیگر، اتحادیه صادرکنندگان خودرو (OİB) با حمایت از صادرات، در سال ۲۰۲۲ بیش از ۳۱ میلیارد دلار صادرات خودرو را تسهیل کرد.
موفقیت این نهادها در صنعت خودرو ناشی از هماهنگی موثر، شفافیت در سیاست‌گذاری و همکاری مستمر بین بخش‌های دولتی و خصوصی است که باعث شکل‌گیری زنجیره‌ای منسجم از سیاست‌گذاری، تولید و صادرات شده است. این مدل حکمرانی صنعتی می‌تواند به عنوان الگویی موفق برای کشورهایی مانند ایران مورد استفاده قرار گیرد.
در سال ۲۰۲۴، صنعت خودروی ترکیه بیش از ۱.۴ میلیون خودرو تولید کرد. ترکیه در رتبه دوازدهم جهان و سوم اروپا قرار گرفت. نیمی از تولیدات توسط شرکت‌های داخلی و خارجی انجام شد. نرخ رشد سالانه تولید خودرو از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۲۴ حدود ۷ درصد بوده است. ارزش بازار خودرو در سال ۲۰۲۴ برابر با ۲۶.۹ میلیارد دلار است و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۳ به ۴۳.۲ میلیارد دلار برسد. ترکیه در سال ۲۰۲۴ بیش از یک میلیون خودرو صادر کرد که ۷۳ درصد تولیدات کشور را شامل می‌شود. برند بومی «Togg» نخستین خودروی برقی ترکیه را عرضه کرد و در سال ۲۰۲۳ پرفروش‌ترین خودروی برقی کشور شد. برندهای خارجی مانند Ford Otosan و Tofaş نیز نقش مهمی دارند.
ترکیه بیش از ۱،۱۰۰ تامین‌کننده قطعات و ۱۶۶ مرکز تحقیق و توسعه دارد. این مراکز به تقویت زنجیره تامین و نوآوری کمک می‌کنند. تجربه ترکیه نشان می‌دهد ترکیب سیاست صنعتی هوشمند، جذب فناوری خارجی و تنوع بازارهای صادراتی، رشد پایدار در صنعت خودرو ایجاد می‌کند. ایران برای بهبود وضعیت خود نیازمند بازنگری در ساختار حاکمیتی و تدوین استراتژی صادرات‌محور است.
صنعت خودروی ترکیه طی دهه‌های گذشته با استفاده از سیاست‌های صنعتی هدفمند و رویکردی نظام‌مند، به یکی از بازیگران اصلی در صنعت خودروسازی جهانی تبدیل شده است. این کشور با تولید سالانه بیش از ۱.۴ میلیون خودرو و صادرات به بیش از ۱۰۰ کشور، از ظرفیت‌های شرکت‌های بین‌المللی و بومی بهره‌برداری کرده است. در مقابل، صنعت خودروی ایران با وجود ظرفیت‌های تولیدی بالا و بازار داخلی گسترده، هنوز با چالش‌هایی نظیر ضعف در زنجیره تامین، کمبود فناوری‌های روز، عدم جذب سرمایه‌گذاری خارجی و عدم انطباق استانداردها با بازارهای جهانی مواجه است.
تجربه ترکیه در چند حوزه برای ایران قابل توجه است. صنعت خودروی ترکیه موفقیت خود را مدیون ثبات در سیاست‌گذاری و نهادسازی تخصصی است. نهادهایی مانند وزارت صنعت و فناوری و سازمان استاندارد، به اجرای سیاست‌های منسجم کمک کرده‌اند. در ایران، بی‌ثباتی سیاست‌ها و تغییرات مکرر مدیریتی مانع اجرای موثر برنامه‌های صنعتی شده است. تقویت ساختار حکمرانی و ایجاد نهادهای تخصصی می‌تواند اعتماد سرمایه‌گذاران را افزایش دهد و برنامه‌ریزی بلندمدت را ممکن سازد.
در جذب سرمایه‌گذاری خارجی، ترکیه با مشوق‌های مالیاتی و توسعه زیرساخت‌ها بیش از ۲۲ میلیارد دلار جذب کرده است. ایران به دلیل پیچیدگی‌های قانونی، تحریم‌ها و بی‌ثباتی اقتصادی، با مشکلات زیادی روبه‌رو است. شفاف‌سازی قوانین و رفع موانع اداری برای جذب سرمایه‌گذاران ضروری است تا فناوری‌های نوین وارد کشور شوند. ترکیه با رعایت استانداردهای بین‌المللی توانسته محصولات خود را صادر کند اما ایران به دلیل ضعف در انطباق با استانداردها و کمبود نظارت، بازارهای جهانی را از دست داده است. ارتقای کیفیت و استانداردها برای توسعه صادرات ضروری است.
حمایت از برندهای بومی، مانند برند «TOGG» در ترکیه، نقش مهمی در توسعه صنعت خودرو دارد. ایران باید به توسعه برندهای داخلی و نوآوری توجه کند تا وابستگی به واردات کاهش یابد و اشتغال پایدار ایجاد شود.