قراردادهایی برای تبدیل ایران به هاب گازی

به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ طی سه سال گذشته، ایران اقداماتی را در راستای تبدیل شدن به هاب بزرگ گاز منطقه انجام داده که همکاری با روسیه و ترکمنستان، این روند را تسریع می‌کند. روسیه و ایران در مجموع بیش از ۴۰ درصد از ذخایر گاز جهان را در اختیار دارند و از اوایل سال ۲۰۲۲، روسیه با مازاد گاز طبیعی به دلیل تحریم‌هایی که صادرات این کشور به اروپا را پس از جنگ در اوکراین محدود کرده، مواجه شده است. در همین حال، ایران سومین تولیدکننده بزرگ گاز جهان، به صادرات گاز از طریق خطوط لوله به ترکیه و عراق ادامه می‌دهد. براساس اظهارات مقامات رسمی، ایران در تلاش است تا با همکاری روسیه، قطر و ترکمنستان، یک هاب گاز طبیعی در منطقه عسلویه ایجاد کند. 

اهمیت بازار پیرامونی 

منطقه بالقوه برای ارائه خدمات هاب گاز ایران توسط کشورهای همسایه ایران تعیین می‌شود که ایران از طریق خطوط لوله گاز به آن‌ها متصل بوده و یا عملیات آن اجرا خواهد شد. ایران در حال حاضر از طریق خطوط لوله گاز به پنج کشور ترکمنستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و عراق متصل است. در عین حال، تامین گاز از ترکمنستان هم به منظور تامین مصرف داخلی گاز در کشور و هم به منظور سوآپ در چارچوب اجرای قراردادهای صادراتی ایران با ترکیه، عراق، آذربایجان و ارمنستان، منحصرا در مسیر ایران انجام می‌شود. بنابراین ترکمنستان را می‌توان فقط به عنوان یکی از کانال‌های گازرسانی به ایران در نظر گرفت. 

همچنین، ایران از سال ۲۰۰۹ اجرای خط لوله گاز ایران-پاکستان را با امکان گسترش آن به هندوستان عملیاتی کرده و در سال ۲۰۱۸، پایان ساخت آن در خاک ایران اعلام شد. به این ترتیب، بازار گاز در محدوده هاب بالقوه گاز ایران، قلمرو هفت کشور (ایران، عراق، پاکستان، هند، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان) را در بر می‌گیرد که در مجموع سهم آن‌ها در سال ۲۰۲۳ تقریبا ۱۱ درصد از مصرف جهانی گاز طبیعی را به خود اختصاص داده است. 

علاوه بر این، طی ۱۰ سال گذشته، کل مصرف گاز طبیعی توسط این کشورها ۳۴ درصد (از ۳۲۳ به ۴۳۴ میلیارد متر مکعب) افزایش یافته و متوسط نرخ رشد سالانه مصرف گاز در منطقه طی مدت مشابه، ۳.۳ درصد در مقایسه با رقم جهانی ۱.۷ درصد بوده است. در عین حال، نرخ رشد مصرف گاز در این منطقه در سال‌های ۲۰۲۲-۲۰۲۳ کاهش خواهد یافت که ناشی از قیمت‌های جهانی LNG و بی‌ثباتی منابع آن در غیاب عرضه جایگزین کافی گاز خط لوله در منطقه است. 

به عبارت دیگر، منطقه بالقوه هاب گاز ایران، بازاری با تقاضای قابل توجه برای گاز طبیعی است که نرخ رشد آن عمدتا به دلیل عرضه محدود این منبع انرژی در منطقه با قیمت‌های مقرون به صرفه برای کشورهای منطقه، محدود شده است. براساس برخی برآوردها، مجموع تقاضای منطقه می‌تواند تا سال ۲۰۳۰ به ۵۹۷ میلیارد مترمکعب و تا سال ۲۰۵۰ تقریبا دو برابر سطح فعلی و به ۸۳۵ میلیارد متر مکعب افزایش پیدا کنند. در عین حال، پیش‌بینی می‌شود که سهم اصلی در رشد مصرف گاز در منطقه توسط ایران و هند (بیش از ۷۰ درصد از کل رشد مصرف گاز طی دوره ۲۰۲۳-۲۰۵۰) باشد. 

بنابراین در شرایط رشد مورد انتظار مصرف گاز طبیعی در منطقه، ایجاد هاب گازی ایران با اتصال سیستم حمل‌ونقل گاز روسیه و ترکمنستان به آن راه حل معقولی به نظر می‌رسد. با این حال، سوالاتی در مورد اجرای عملی این پروژه بلندپروازانه باقی می‌ماند و آن‌ها به ویژگی‌های ایجاد زیرساخت‌های لازم حمل‌ونقل گاز و قابلیت اقتصادی کلی آن مربوط می‌شوند. 

همکاری راهبردی ایران و روسیه 

توافقنامه مشارکت استراتژیک تاکید خاصی بر اقتصاد و بخش انرژی دارد. تهران به دنبال تامین گاز طبیعی از روسیه برای تضمین امنیت انرژی خود و تبدیل ایران به قطب ترانزیت گاز طبیعی است. اخیرا روسیه و ایران یک معاهده بزرگ برای مشارکت راهبردی جامع امضا کردند و در حال نهایی کردن قرارداد صادرات سالانه ۲ میلیارد متر مکعب گاز روسیه به ایران هستند که به طور بالقوه می‌تواند به ۵۵ میلیارد متر مکعب در سال افزایش یابد. باید توجه داشت که دریافت این حجم از گاز به معنای تایید نقش ایران در ترانزیت گاز روسیه است که می‌تواند روانه بازرهای همسایه شود. 

این توافق گویای آن است که چرخش صنعت گاز روسیه به شرق ادامه دارد. برای نمونه تکمیل خط لوله گاز از ایران به هند از طریق پاکستان (IPI) در این روند تاثیرگذار است. رقیب این طرح، پروژه ارسال گاز بوده که تامین گاز از ترکمنستان از طریق افغانستان و سپس پاکستان و هند (TAPI) را برنامه‌ریزی کرده اما شکست آمریکا در افغانستان به این جایگزینی پایان داد. 

باید توجه داشت که طول IPI تقریبا ۲۶۷۰ کیلومتر خواهد بود که ۱۱۱۵ کیلومتر در ایران، ۷۰۵ کیلومتر در پاکستان و ۸۵۰ کیلومتر دیگر هند است. پیش از این، ایران بخشی از این خط لوله را به ظرفیت ۴۰ میلیارد متر مکعب به پاکستان گسترش داده بود. 

مزایای راهبردی روسیه در این پروژه کاملا مشهود است. نخست تقویت مواضع ایران در خاورمیانه به مسکو این امکان را می‌دهد تا از طریق دوستانش، نقش خود را در منطقه تقویت کند. ایران متحد بزرگی است و تقویت همکاری بین کشورهای دارای بخش‌های توسعه‌یافته تولید هیدروکربن به این کشور اجازه می‌دهد تا نفوذ بیشتری بر بازار داشته باشد. البته این همکاری می‌تواند به بازار امارات یا کویت و عراق نیز گسترش یابد که این امر نیز برای مسکو اهمیت ژئواکونومیکی بالایی دارد. 

قرارداد ترکمنستان با ترکیه و عراق 

کشور ترکمنستان در شمال ایران با وجود ذخایر بالای گاز و رتبه چهارم جهان، به دلیل محدودیت‌های جغرافیایی تاکنون در صادرات گاز خود نتوانسته به بازارهای بزرگی به جز چین دست یابد. از همین‌رو، این کشور به دنبال تنوع بخشیدن بر بازارهای صادراتی و افزایش درآمدهای گاز خودی است. در این راستا، عشق‌آباد در یک‌سال اخیر دو الی سه توافقنامه با ایران، عراق و ترکیه منعقد کرده که البته هنوز محقق نشده‌اند. به نوعی ترکمنستان، هم‌اکنون نیاز مبرمی به ایران و ترانزیت از قلمرو آن دارد تا به بازارهای تشنه عراق و ترکیه دست یابد که ممکن‌ترین مسیر زیرساخت‌های ایران است. 

عراق اولین قرارداد خود را در اکتبر ۲۰۲۳ با ترکمنستان، مبنی بر واردات ۲۰ میلیون متر مکعب گاز در روز امضا کرد و سپس ۵ ماه بعد ترکیه نیز قرارداد مشابهی را با ترکمنستان امضا کرد. هرچند آینده قرارداد اول هنوز مبهم است اما اخیرا وزیر انرژی ترکیه خبر از ترانزیت گاز ترکمنستان از مارس ۲۰۲۵ داده است. هرچند، ترکیه با اقدامات جدی و سیستمی گام‌های مهمی در راستای «امنیت انرژی» خود برداشته اما به نظر می‌رسد که دولت عراق در متقاعد کردن ایران به اجرای قرارداد منعقد شده برای واردات روزانه ۲۰ میلیون مترمکعب گاز، به نتیجه نرسیده است. 

البته به باور کارشناسان، بغداد ناگزیر به همکاری با ایران برای رفع بحران انرژی خود است، زیرا در صورت ادامه توقف پمپاژ گاز ایران و اجرایی نشدن توافق گاز ترکمنستان، عراق در تابستان ۲۰۲۵ با بحران شدید برق مواجه خواهد شد. سیستم عراق از زمان توقف پمپاژ گاز ایران حدود ۱۰ هزار مگاوات از دست داده و تولید فعلی از ۱۷ هزار مگاوات تجاوز نمی‌کند. در مقابل، تقاضا برای برق در زمستان به ۳۵ هزار و در تابستان ۵۰ هزار مگاوات می‌رسد. 

هدف ترکیه علاوه بر تامین نیاز داخلی به دنبال افزایش صادرات به اروپا و تقویت جایگاه خود در هاب گازی است. هرچند ایران و ترکیه در مورد تبدیل شدن به هاب گازی با یکدیگر رقابت دارند اما در این موضوع همپوشانی منافع می‌تواند منجر به همسویی رویکردی شود. البته ترکیه برای دریافت گاز ترکمنستان ناچار به همکاری با ایران است، زیرا پروژه ترانس خزر از لحاظ فنی، مالی و حقوق با مانع جدی روبه‌رو شده و احتمالا در میان‌مدت نیز محقق نشود. 

در مجموع، تقاضای فزاینده گاز در پیرامون ایران و موقعیت جغرافیایی ایران باعث تقویت جایگاه کشور به عنوان هاب گازی می‌شود. همکاری با روسیه در چارچوب توافقنامه جامع راهبردی و قراردادهای ترکمنستان با سایر کشورها می‌تواند گام‌های جدی در این راستا باشد.