مقاوم‌سازی بازار سرمایه در برابر ریسک‌های ژئوپلیتیک؛ درس‌هایی از روسیه

اقتصاد معاصر-گیتی صادقیان، پژوهشگر اقتصاد: بررسی روزهای معاملاتی بورس ایران نشان می‌دهد که این بازار، به شدت به اخبار مربوط به جنگ‌های منطقه و تحریم‌های اعمالی واکنش نشان می‌دهد.

قرمز شدن نمادهایی که به نوعی با هر تحریم اعلامی ارتباط دارند و همچنین خروج پول از بازار سهام در رزوهایی که تنش‌های ژئوپلتیک در منطقه شدت می‌گیرند، نشان می‌دهد که بازیگران بازار سرمایه برای مجاب شدن به سرمایه‌گذاری در این بازار، به عنوان یک بازار پرریسک‌تر، مولفه‌های تاثیرگذار بیشتری را مد نظر قرار می‌دهند.

در همین راستا و با توجه به شباهت‌های موجود، تجربه کشوری همچون روسیه در رویارویی با مساله تحریم و جنگ، جذاب به نظر می‌رسد. 

جنگ روسیه و اوکراین به طور قابل توجهی با نوسانات بالاتر بازار سهام، ریسک سیستماتیک بالاتر و کارایی ضعیف‌تر بازار مرتبط است. به علاوه، یکی دیگر از کانال‌هایی که بر بازار سهام این کشور تاثیر می‌گذارد، تحریم‌های اقتصادی و مالی خواهد بود. این در حالی بوده که تحریم‌ها بر زنجیره تامین، هزینه‌های تولید، رقابت‌پذیری و سودآوری شرکت‌ها و در نتیجه بر قیمت سهام آنها تاثیر می‌گذارد.   

جانت یلن، وزیر خزانه‌داری آمریکا طی اظهار نظری گفت: «با تحریم‌های اعمالی از سوی ایالات متحده و اتحادیه اروپا، اقتصاد جنگی روسیه عمیقا از سیستم مالی بین‌المللی منزوی و ارتش کرملین را برای دسترسی به جهان خارج، مستاصل کرده است. اقدامات امروز به راه‌های باقی ‌مانده آن‌ها برای تجهیزات بین‌المللی، از جمله اتکای آنها به منابع حیاتی از کشورهای ثالث ضربه می‌زند.» 

اعمال تحریم‌ها و تاثیرات آن

تقریبا دو سال پس از حمله روسیه به اوکراین، دور جدیدی از تحریم‌ها علیه روسیه اعمال شد و بیش از ۲۰۰۰ فرد و نهاد توسط ایالات متحده تحریم شدند. در برخی موارد، کل لجستیک یک صنعت مورد تحریم قرار گرفت. در سال ۲۰۲۲، تورم از ۶.۸ درصد به ۱۳.۹ درصد رسید و تولید ناخالص داخلی نیز ۳ تا ۴ درصد کاهش یافت. امسال نیز تحریم‌های جدیدی وضع شد. 

اقدامات تدافعی و گاهی تقابلی روسیه 

روسیه در آن سوی میدان هرگز بیکار ننشست. با وجود تحریم‌های هماهنگ و شدید از سوی ایالات متحده و اروپا، روسیه اقدامات تدافعی و گاهی تقابلی را در دستور کار قرار داده است. واقعیت این بوده که برخلاف تحریم‌های یک‌جانبه ایالات متحده علیه ایران، ونزوئلا و کره شمالی، روسیه نقش مهمی در اقتصاد جهانی و امنیت غذایی ایفا می‌کند. از این‌رو، اتحادیه اروپا تقریبا هیچ تحریمی بر واردات مواد غذایی و کشاورزی علیه روسیه اعمال نکرده است. 

از سال ۲۰۲۲ به بعد، اثر مخرب تحریم‌ها بر اقتصاد روسیه کاهشی بوده است. در سال ۲۰۲۳، صندوق بین‌المللی پول پیش‌بینی خود از تورم روسیه را تا ۶.۳ درصد کاهش و پیش‌بینی رشد اقتصادی را تا ۲.۶ درصد افزایش داد. 

روسیه همچنین با اتخاذ چندین استراتژی که برخی از آنها مدت‌ها قبل از تهاجم سال ۲۰۲۲ آغاز شده بودند، توانسته خود را با تحریم‌ها وفق دهد. در آن زمان، روسیه سال‌ها با تحریم‌های اعمال شده پس از الحاق غیرقانونی کریمه در سال ۲۰۱۴ مقابله کرده بود؛ طرحی که مسکو برای تقویت اقتصاد به اجرا درآورد، قلعه روسیه نامیده شد و شامل ایجاد ذخایر ارزی قابل توجه برای حفظ اعتماد به روبل روسیه بود. روسیه چهار راهبرد اصلی، از جمله جایگزینی واردات، تقویت مشارکت‌های خارجی، مقابله به مثل و کاهش وابستگی به تنها یک ارز را برای مقابله با تحریم‌ها به کار گرفت. 

بورس مسکو (MOEX) بزرگترین بازارهای تجاری عمومی روسیه را برای سهام، درآمد ثابت، مشتقات، ارز خارجی و محصولات بازار پول و همچنین سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار روسیه و بزرگترین ارائه‌دهنده خدمات تسویه این کشور را اداره می‌کند.

ایالات متحده و بریتانیا در ۱۲ تا ۱۳ ژوئن ۲۰۲۴، تحریم‌هایی را علیه MOEX اعمال کردند. اتحادیه اروپا در مارس ۲۰۲۲، صندوق ذخیره MOEX NRD را تحریم کرد که به مسدود شدن دارایی‌های اروپایی قابل معامله در MOEX  منجر شد. همچنین ورود برخی از کالاهایی که از بورس MOEX خریداری می‌شد به اروپا منع گردید. 

در راستای مقابله با تحریم‌ها، ولادیمیر پوتین، رئیس‌ جمهور روسیه مجموعه‌ای از اقدامات را برای جذب بیشتر سرمایه از طریق MOEX از سوی افراد روسی و غیر روسی از «کشورهای دوست» تصویب کرده است. بلافاصله بعد از وضع تحریم‌ها، تعلیق آنی خرید و فروش دلار و یورو در مهم‌ترین بازار مالی مسکو (Moex.MM) کلید خورد. بانک مرکزی روسیه فقط یک ساعت پس از وضع تحریم‌ها اعلام کرد که مبادله و تسویه اسناد قابل تحویل به دلار و یورو به حالت تعلیق درآمده و معاملات این ارزها باید خارج از بورس (در OTC) و مستقیما بین دو طرف معامله رخ دهد. همچنین بانک مرکزی اعلام کرد که مبنای تعیین نرخ رسمی ارز همان نرخ کشف شده در OTC است. 

روسیه با جایگزینی ارزی و حرکت به سمت نگهداری سبد متنوعی از ارزها تلاش می‌کند تا قدرت دلار را کاهش دهد. طبق داده‌ها حجم مبادلات دلار-روبل در Moex حدود یک میلیارد روبل، حجم مبادلات یورو-روبل حدود یک میلیون روبل و حجم مبادلات یوآن-روبل حدود ۸ میلیارد روبل در روز است. 

حدود دو سال است که بانک مرکزی روسیه خود را برای تحریم‌های ایالات متحده آماده می‌کند. در ژوئیه ۲۰۲۲، این بانک اعلام کرد که در حال مدل‌سازی سناریو تحریم‌های مختلف با مشارکت‌کنندگان بازار فارکس و سازمان‌های زیرساخت است. بانک مرکزی در حال بررسی سازوکارهایی برای مدیریت نرخ ارز-روبل بوده که در صورت اعمال تحریم‌ها، مبادلات در Moex متوقف شوند. همچنین مبادلات سهام و معاملات پولی که به دلار تسویه می‌شوند نیز متوقف خواهند شد. 

تحریم‌ها همچنین با کاهش حجم معاملات بازار بورس روسیه به سود ناشی از خرید و فروش آن ضربه زده بودند. با این حال، در ماه می امسال، ارزش کل بازار Moex حدود ۱۲۷ تریلیون روبل بود که نسبت به ماه مشابه سال قبل به اندازه ۳۰ درصد افزایش یافت. در سال ۲۰۲۳ نیز سود خالص Moex حدود ۶۱ میلیارد روبل برآورد شد که نسبت به سال قبل، ۶۷ درصد افزایش داشت.

یوگنی کوگان، سرمایه گذار حوزه بانکی و استاد دانشکده عالی اقتصاد روسیه، مردم را تشویق کرد تا هنگام اعلام تحریم‌ها وحشت زده نشوند. وی در صفحه مجازی خود اینطور می‌نوشت: «ترس ما ژنتیکی است. اگر بترسیم، عجله می‌کنیم تا دلار ذخیره کنیم. مهم نیست که دلار ۱۰۰ باشد یا ۱۲۰ یا ۱۵۰! نباید عجله کنیم. اگر این مساله را نایده بگیریم، فردا می‌تواند روز بسیار بدتری باشد.»