واکاوی چرخه امنیت اقتصادی/ ابزار خنثی‌سازی تهدید معیشت مردم چیست؟

اقتصاد معاصر-رامین غدیری، پژوهشگر اقتصادی: در دیدار رهبر معظم انقلاب با مسؤولان نظام در تاریخ ۱۸ اسفند ۱۴۰۳، ایشان به موضوعات اقتصادی و چالش‌های آن پرداخته و نکات مهمی را مطرح کردند. 

یکی از مسائلی که ایشان مطرح کردند، بحث تهدید معیشت مردم بود که گفتند: «این را هم توجه داشته باشیم که تهدیدهایی که دشمنان می‌کنند، عمدتا متوجه به معیشت مردم است؛ عمدتا تهدیدهای امنیّتی، تهدیدهای اطلاعاتی متوجه معیشت مردمند؛ یعنی قصد و طرح کلی این است که کاری کنند که جمهوری اسلامی از عهده‌ اداره‌ معیشت مردم نتواند بربیاید و این تبعات خودش را خواهد داشت؛ دنبال این هستند. لذا مساله‌ معیشت واقعا مساله‌ مهمی است و باید به طور جدی دنبال اصلاح این قضیه بود؛ دستگاه‌های مسؤول باید عمده‌ تلاش خودشان را متوجه این قضیه بکنند.» 

معیشت 

واژه معیشت در زبان فارسی، ریشه در زبان عربی دارد و از فعل «عاشَ» به معنای «زیستن» گرفته شده و هنگامی که از تهدید معیشت مردم صحبت می‌شود، منظور این است که عوامل مختلفی باعث کاهش سطح زندگی مردم می‌شوند. 

تهدید اقتصادی منقطه مقابل امنیت اقتصادی 

امنیت اقتصادی نقطه مقابل تهدید اقتصادی است و با توجه به تعریف امنیت اقتصادی، متوجه تهدیدات اقتصادی نیز خواهیم شد. امنیت مفهوم رضایت‌مندی دارد و به حفظ و ارتقا شیوه زندگی مردم یک جامعه از طریق تامین کالاها و خدمات، هم از مجرای عملکرد داخلی و هم حضور در بازار بین‌المللی می‌گویند. به همین خاطر است که رهبری در موضوع تهدید معیشت مردم، هم به عوامل خارجی و هم به اصلاح از طریق عوامل داخلی اشاره داشتند. 

دو محور اصلی امنیت داخلی 

رضایت و اطمینان خاطر دو محور اصلی امنیت داخلی هستند. امنیت داخلی نسبتی متعادل میان خواسته‌ها و داشته‌ها است. هرچقدر داشته به اندازه خواسته‌ها در جامعه رشد نکند، مردم احساس نارضایتی بیشتری می‌کنند. 

چرخه امنیت اقتصادی 

ثبات به جهت مقاومت و پیش‌بینی پذیری، حداقل‌سازی به جهت محافظت و ضمانت، پایداری به جهت توانایی ادامه عملکرد در طول زمان و رشد به جهت انگیزه و تحرک، تشکیل‌دهنده چرخه امنیت اقتصادی هستند. امنیت اقتصادی از یک چرخه چهار مرحله‌ای ثبات، حفظ، پایداری و رشد تشکیل شده است.   

مورد اول: درواقع بایستی در قدم اول، مقاومت اقتصاد را تقویت کرد تا با شوک‌های مختلف اقتصاد دچار بحران و نوسانات شدید نشود و وضعیت موجود در کوتاه‌مدت حفظ شود. 

مورد دوم: با ایجاد این زمینه (ثبات)، مسؤولان می‌توانند با سیاست‌های مناسب، حداقل‌های معیشتی را برای اقشار مختلف (یعنی با توجه به نیاز و سطح هر قشر) حفظ کنند. حداقل‌هایی در زمینه حفظ حداقل قدرت خرید، حداقل مسکن برای همه، حداقل بهداشت برای همه، حداقل دسترسی شغل برای همه، حداقل تحصیل برای همه و...

این امر منجر به عدالت اسلامی در جامعه می‌شود و امید به آینده بهتر در جامعه نیز افزایش پیدا می‌کند. 

مورد سوم: اکنون با ایجاد دو مرحله قبل، جامعه آماده توانایی ادامه حیات خود در طول زمان، حتی با وجود شوک‌ها است و می‌تواند خود را با تغییرات سازگار کند و حیات خود را در بلندمدت حفظ کند. درواقع پایداری به معنای ایجاد یک سیستم پویا و تاب‌آور در جهت حفظ منابع برای نسل‌های آینده است. 

مورد چهارم: با ایجاد سه مرحله در اجتماع، انگیزه افزایش پیدا می‌کند و با کمک سیاست‌های تشویقی و ایجاد فضای آزاد و رقابتی اقتصاد و اجتماع رشد خواهند کرد. 

با طی شدن این چهار مرحله، امنیت اقتصادی فراهم شده و تهدیدهای اقتصادی ناپایدار خواهند بود. 

اقدامات عوامل خارجی جهت ایجاد تهدید اقتصادی 

روش‌هایی که خارجی‌ها می‌توانند از طریق آن‌ها معیشت مردم ایران را تهدید کنند، به شرح زیر است: 

تحریم‌های اقتصادی: تحریم‌ها محدودیت‌های تجاری و مالی هستند که یک کشور یا گروهی از کشورها بر اقتصاد کشور دیگر اعمال می‌کنند. هدف از تحریم‌ها معمولا تغییر رفتار سیاسی یا اقتصادی کشور هدف است. 

همچنین تحریم بر معیشت مردم ایران می‌تواند تاثیرات به خصوصی داشته باشد. کاهش درآمد ملی یکی از این موارد است. تحریم‌ها صادرات نفت ایران را محدود کرده و در نتیجه درآمدهای ارزی کشور کاهش می‌یابد. این امر توانایی دولت برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و برنامه‌های اجتماعی را کاهش می‌دهد. همچنین موجب افزایش تورم می‌شوند. تحریم‌ها دسترسی ایران به بازارهای جهانی را محدود کرده و باعث کمبود کالا و افزایش قیمت‌ها می‌شود. این امر قدرت خرید مردم را کاهش می‌دهد. افزایش بیکاری نیز یکی دیگر از تاثیرات تحریم‌ها است. تحریم‌ها فعالیت‌های اقتصادی را محدود کرده و باعث تعطیلی کسب‌وکارها و افزایش بیکاری می‌شود. همچنین می‌تواند موجب کاهش دسترسی به دارو و تجهیزات پزشکی شود. تحریم‌ها واردات دارو و تجهیزات پزشکی را دشوار کرده و سلامت مردم را به خطر می‌اندازد. 

جنگ تجاری: جنگ تجاری به وضع تعرفه‌های تلافی‌جویانه بین کشورها گفته می‌شود. این امر می‌تواند باعث افزایش قیمت‌ها و کاهش تجارت بین‌المللی شود. اثرات جنگ تجاری بر معیشت مردم ایران می‌تواند موجب افزایش قیمت کالاهای وارداتی شود. اگر ایران درگیر جنگ تجاری با کشورهای دیگر شود، قیمت کالاهای وارداتی افزایش یافته و قدرت خرید مردم کاهش می‌یابد. همچنین می‌تواند موجب کاهش صادرات شود. جنگ تجاری می‌تواند صادرات ایران را محدود کرده و در نتیجه درآمدهای ارزی کشور کاهش یابد. 

حملات سایبری: حملات سایبری به زیرساخت‌های اقتصادی یک کشور می‌تواند باعث اختلال در فعالیت‌های اقتصادی و کاهش تولید شود. اثرات حملات سایبری بر معیشت مردم ایران می‌تواند خود را در اختلال در خدمات عمومی (حملات سایبری به شبکه‌های برق، سیستم‌های بانکی و سامانه‌های حمل و نقل می‌تواند باعث اختلال در خدمات عمومی و نارضایتی مردم شود.) و کاهش تولید (حملات سایبری به صنایع تولیدی می‌تواند باعث کاهش تولید و افزایش بیکاری شود.) نشان دهد. 

دستکاری قیمت نفت: برخی از کشورها با استفاده از قدرت خود در بازارهای جهانی نفت، می‌توانند قیمت نفت را دستکاری کرده و به اقتصاد کشورهای صادرکننده نفت آسیب برسانند. اثرات دستکاری قیمت نفت بر معیشت مردم ایران عبارت از کاهش درآمدهای نفتی (کاهش قیمت نفت باعث کاهش درآمدهای دولت و کاهش توانایی آن برای سرمایه‌گذاری در برنامه‌های اجتماعی می‌شود.) و افزایش کسری بودجه (کاهش درآمدهای نفتی می‌تواند باعث افزایش کسری بودجه دولت و کاهش ارزش پول ملی شود.) است. 

ایجاد بی‌ثباتی سیاسی: برخی از کشورها با حمایت از گروه‌های مخالف و دامن زدن به اختلافات داخلی، می‌توانند باعث بی‌ثباتی سیاسی در کشور هدف شوند. اثرات بی‌ثباتی سیاسی بر معیشت مردم ایران در کاهش سرمایه‌گذاری (بی‌ثباتی سیاسی باعث فرار سرمایه و کاهش سرمایه‌گذاری در کشور می‌شود.) و افزایش ناامنی (بی‌ثباتی سیاسی می‌تواند باعث افزایش ناامنی و اختلال در فعالیت‌های اقتصادی شود.) بروز داده می‌شود. 

رهبر انقلاب به اهمیت امنیت اقتصادی اشاره کرده و آن را متضاد با تهدیدات اقتصادی دانستند. امنیت اقتصادی شامل رضایت‌مندی و اطمینان خاطر مردم است و باید از طریق تامین کالاها و خدمات بهبود یابد. ایشان چهار مرحله برای ایجاد امنیت اقتصادی معرفی کردند که عبارتند از: 

ثبات: تقویت مقاومت اقتصاد در برابر شوک‌ها. 

حداقل‌سازی: حفظ حداقل‌های معیشتی برای اقشار مختلف. 

پایداری: ایجاد یک سیستم پویا و تاب‌آور. 

رشد: افزایش انگیزه و تحرک اقتصادی. 

رهبر معظم انقلاب همچنین به تهدیدات خارجی مانند تحریم‌ها، جنگ‌های تجاری، حملات سایبری، دستکاری قیمت نفت و بی‌ثباتی سیاسی اشاره کردند که می‌توانند معیشت مردم را تحت تاثیر قرار دهند.

این عوامل موجب کاهش درآمد ملی، افزایش تورم، بیکاری و کاهش دسترسی به کالاهای ضروری می‌شوند. در نهایت، ایشان بر لزوم اصلاح نظام ارزی کشور و تقویت پول ملی تاکید کردند تا قدرت خرید مردم افزایش یابد و مشکلات معیشتی حل شود.