
از خامفروشی تا توسعه پایدار؛ چالشها و فرصتهای معادن ایران

اقتصاد معاصر-نیما زواری، پژوهشگر اقتصادی: ایران با دارا بودن منابع طبیعی گسترده، یکی از غنیترین کشورهای جهان از نظر ذخایر معدنی و انرژی محسوب میشود. رهبر معظم انقلاب اسلامی بارها بر اهمیت شناخت و بهرهبرداری صحیح از این منابع تاکید کردهاند. ایران با وجود داشتن فقط یکصدم جمعیت دنیا، در برخی از ذخایر معدنی و منابع انرژی سهم چند برابری دارد.
با این حال هنوز بخشی از این منابع ناشناخته مانده یا به درستی مورد بهرهبرداری قرار نگرفتهاند. این موضوع، لزوم بررسی چالشها و راهکارهای بهینهسازی استفاده از منابع طبیعی کشور را بیش از پیش نمایان میکند.
کشور ما از نظر منابع نفت و گاز، با در اختیار داشتن حدود ۱۵ درصد از ذخایر نفتی و ۱۷ درصد از ذخایر گازی جهان، نقش مهمی در تامین انرژی داخلی و تاثیرگذاری بر بازارهای جهانی ایفا میکند. همچنین در بخش معادن فلزی، ایران از ذخایر قابل توجهی همچون بیش از ۲.۵ میلیارد تن سنگآهن، معادن مس بزرگ مانند سرچشمه، ذخایر غنی روی و سرب و منابع ارزشمندی از آلومینیوم، طلا، کرومیت، منگنز و نیکل برخوردار است. در حوزه مواد غیرفلزی و کانیهای صنعتی نیز ذخایری نظیر زغالسنگ، سنگهای قیمتی همچون فیروزه و مواد صنعتی مانند بنتونیت و باریت وجود دارند که در صنایع مختلف از حفاری گرفته تا فولادسازی، زیورآلات و سرامیکسازی کاربرد گستردهای دارند. این تنوع عظیم، فرصتی کمنظیر برای رشد اقتصادی، توسعه صنعتی و افزایش صادرات کشور فراهم میکند.
با وجود این ظرفیتهای گسترده، چالشهای متعددی مانع بهرهبرداری موثر از این منابع شده است. یکی از مهمترین مشکلات، عدم اکتشاف کافی است؛ به طوری که بخش بزرگی از منابع معدنی ایران هنوز شناسایی نشدهاند. این مساله عمدتا ناشی از کمبود تجهیزات پیشرفته، محدودیتهای بودجه پژوهشی و ضعف همکاری با شرکتهای دانشبنیان است. در کنار این موضوع، خامفروشی مواد معدنی و فقدان صنایع فرآوری موجب شده که کشور به جای بهرهمندی از ارزش افزوده محصولات معدنی، صرفا به صادرات خام این منابع متکی باشد. بهرهگیری ناکافی از فناوریهای نوین در استخراج و فرآوری نیز بازدهی صنایع معدنی را کاهش داده و هزینههای تولید را افزایش داده، در حالی که بسیاری از کشورهای پیشرو با استفاده از تکنولوژیهای پیشرفته، کارایی معادن خود را به طور قابل توجهی ارتقا دادهاند. از سوی دیگر، عدم رعایت ملاحظات زیستمحیطی در بهرهبرداری از منابع طبیعی، سبب بروز آسیبهای جدی همچون تخریب منابع طبیعی، آلودگی آب و خاک و بر هم خوردن تعادل اکوسیستمهای محلی شده است.
برای استفاده بهینه از منابع طبیعی، توسعه فعالیتهای اکتشافی و تحقیقات زمینشناسی ضروری است. فناوریهای نوین مانند تصویربرداری ماهوارهای، ژئوفیزیک هوایی و سنجش از دور، امکان شناسایی دقیقتر منابع جدید را فراهم کرده و میزان خطا را کاهش میدهد. همچنین کاهش خامفروشی و توسعه صنایع پاییندستی میتواند ارزش افزوده منابع معدنی را افزایش دهد. به عنوان مثال، به جای صادرات سنگآهن خام، ایجاد واحدهای فرآوری و تولید فولاد باکیفیت میتواند سودآوری بیشتری برای اقتصاد کشور به همراه داشته باشد. در کنار این موارد، بومیسازی فناوریهای پیشرفته در بخش استخراج و فرآوری از طریق سرمایهگذاری در شرکتهای دانشبنیان و همکاری با دانشگاهها، عاملی کلیدی در افزایش بهرهوری معادن و کاهش هزینهها محسوب میشود.
جذب سرمایهگذاری داخلی و خارجی نیز نقشی اساسی در توسعه پایدار بخش معدن و انرژی ایفا میکند. با اصلاح قوانین و ارائه مشوقهای اقتصادی، میتوان سرمایهگذاران را به مشارکت در این حوزه ترغیب کرد و منابع مالی لازم برای گسترش صنایع مرتبط را تامین کرد. همچنین رعایت اصول زیستمحیطی و اتخاذ سیاستهای پایدار در بهرهبرداری از معادن، از جمله اقداماتی است که میتواند تخریب محیطزیست را به حداقل رسانده و زمینه را برای توسعه متوازن فراهم کند. بهرهگیری از روشهای استخراج کمخطر، احیای معادن پس از بهرهبرداری و کنترل آلایندههای صنعتی از دیگر راهکارهایی هستند که باید مورد توجه قرار گیرند.
در مجموع، ایران با داشتن ذخایر غنی معدنی و انرژی، یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان محسوب میشود اما چالشهایی همچون بهرهبرداری سنتی، خامفروشی و عدم استفاده از فناوریهای پیشرفته، مانع از تحقق کامل این ظرفیتها شدهاند. برای تبدیل منابع طبیعی به عاملی محرک در رشد اقتصادی کشور، باید اکتشافات زمینشناسی گسترش یابد، صنایع پاییندستی توسعه پیدا کنند، فناوریهای نوین در استخراج و فرآوری به کار گرفته شوند و سرمایهگذاری داخلی و خارجی در این بخش افزایش یابد. همان طور که رهبر معظم انقلاب بر لزوم بهرهبرداری صحیح از این منابع تاکید کردهاند، اجرای راهکارهای علمی و پایدار در این حوزه نه فقط موجب رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال خواهد شد، بلکه زمینهساز کاهش وابستگی کشور به درآمدهای ناپایدار و دستیابی به توسعه پایدار خواهد بود. از اینرو، سیاستگذاری دقیق و اجرای برنامههای راهبردی در این زمینه ضرورتی انکارناپذیر است.