پیشرفت کشاورزی ایران در چهار دهه؛ از وابستگی تا خودکفایی

به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ کشاورزی ایران طی چهار دهه گذشته، تحولات چشمگیری را تجربه کرده است. از روزگاری که ویترین مغازه‌ها مملو از محصولات لبنی خارجی بود و کشور برای تامین مایحتاج اساسی خود به واردات وابسته بود، تا امروز که تولیدات کشاورزی پنج برابر شده و برخی از محصولات راهبردی همچون گندم و شکر در مقاطعی به خودکفایی رسیده‌اند. 

این روند نشان‌دهنده مسیر پرفرازونشیبی از وضعیت کشاورزی و تامین غذایی کشور است که طی شده است. با این حال اگر سیاست‌گذاران اهتمامی نسبت به ارتقا و افزایش بهره‌وری محصولات کشاورزی نداشته باشند، همه این پیشرفت‌ها با چالش‌های مهمی مواجه می‌شوند که آینده امنیت غذایی کشور را تحت تاثیر قرار خواهند داد.   

رشد ۵۰۰ درصدی تولیدات کشاورزی   

در سال ۱۳۵۶، کل تولیدات کشاورزی ایران حدود ۲۶ میلیون تن بود. این رقم تا سال ۱۴۰۰ با رشد ۵۰۰ درصدی به ۱۳۳ میلیون تن رسید. افزایش سهم کشاورزی در تولید ناخالص داخلی (GDP) نیز نشانگر اهمیت این بخش در اقتصاد کشور است. در حالی که سهم کشاورزی در تولید ناخالص داخلی قبل از انقلاب حدود ۵.۵ درصد بود، این میزان امروز به ۱۱ درصد رسیده است.  

گفتنی است که این جهش تولید در شرایطی اتفاق افتاد که ایران با بحران‌های متعددی همچون خشکسالی‌های پی‌درپی، تغییرات اقلیمی، کاهش منابع آبی و پراکندگی اراضی کشاورزی مواجه بوده است.   

افزایش چشمگیر سرانه تولیدات کشاورزی   

رشد تولیدات کشاورزی باعث شد تا سرانه تولید محصولات از ۷۴۰ کیلوگرم در سال ۱۳۵۶ به ۱۵۵۰ کیلوگرم در سال ۱۴۰۰ برسد؛ یعنی افزایشی ۱۰۹ درصدی. در این میان، رشد تولیدات بخش‌های مختلف همچون محصولات باغی، ۲۹۰ درصد ( یعنی از ۱۰۲ به ۲۹۶ کیلوگرم)، محصولات زراعی، ۸۶ درصد (یعنی از ۵۵۷ به ۱۰۳۵ کیلوگرم)، محصولات دامی و طیور، ۹۴ درصد (یعنی از ۹۵ به ۱۸۴ کیلوگرم) و محصولات شیلاتی، ۱۳۰۰ درصد (یعنی از ۱ به ۱۴ کیلوگرم) بوده است.

این رشد، نتیجه ورود فناوری‌های نوین به حوزه کشاورزی، توسعه تحقیقات، استفاده از شرکت‌های دانش‌بنیان و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها بوده است.   

از وابستگی به واردات تا خودکفایی در محصولات اساسی   

یکی از مهم‌ترین دستاوردهای کشاورزی پس از انقلاب، کاهش وابستگی به واردات مواد غذایی است. در حالی که قبل از انقلاب، ایران حتی برای تامین گندم مورد نیاز خود متکی به واردات بود، در حالی که در دهه ۸۰ خورشیدی توانست در تولید این محصول به خودکفایی برسد. هرچند که در اواخر دهه ۹۰، به دلیل سیاست‌های نادرست خرید تضمینی و وقوع خشکسالی، ایران بار دیگر به واردکننده گندم تبدیل شد اما بار دیگر توانست که در سال گذشته، مجددا این خودکفایی را تجربه کند.  

در زمینه شکر نیز کشور به آستانه خودکفایی رسیده و میزان واردات آن کاهش یافته است. تولید نیشکر از ۶۸۰ هزار تن به بیش از ۷.۵ میلیون تن و تولید چغندر قند از ۴ میلیون تن به ۸ میلیون تن افزایش یافته که در نتیجه، تولید قند و شکر از ۶۳۰ هزار تن به بیش از ۲ میلیون تن رسیده است.   

انقلاب گلخانه‌ای؛ ۲۲ هزار هکتار توسعه در چهار دهه   

یکی از مهم‌ترین پیشرفت‌های کشاورزی ایران، توسعه کشت گلخانه‌ای بوده است. قبل از انقلاب، کل سطح گلخانه‌های کشور فقط ۵۰۰ هکتار بود اما اکنون به بیش از ۲۲ هزار هکتار رسیده است. تولید محصولات گلخانه‌ای نیز از چند صد هزار تن به بیش از ۳.۲ میلیون تن افزایش یافت.  

این روش نه فقط باعث کاهش مصرف آب شده، بلکه امکان تولید محصولات در تمام فصول سال را فراهم کرده و زمینه صادرات بیشتر را نیز مهیا ساخته است.   

چالش‌های پیش‌رو؛ از خرد شدن زمین‌های کشاورزی تا وابستگی به بذر خارجی   

با وجود پیشرفت‌های قابل ‌توجه، کشاورزی ایران همچنان با چالش‌های جدی روبه‌رو است. یکی از مهم‌ترین مشکلات، خرد شدن اراضی کشاورزی است. میانگین مساحت زمین‌های کشاورزی در کشور به ۱.۴ هکتار کاهش یافته و در شمال کشور حتی به کمتر از یک هکتار رسید. این موضوع، مکانیزاسیون کشاورزی را دشوار کرده و بهره‌وری تولید را پایین آورده است.  

وابستگی شدید به بذرهای خارجی نیز یکی دیگر از مشکلات اساسی است. در برخی محصولات، به ‌ویژه دانه‌های روغنی، ایران به ‌شدت به واردات وابسته است و ۹۰ درصد نیاز خود را از خارج تامین می‌کند. این موضوع نه فقط هزینه‌های زیادی را به کشور تحمیل کرده، بلکه امنیت غذایی را نیز با خطر مواجه ساخته است.  

فرسایش خاک و بحران آب نیز از چالش‌های حیاتی محسوب می‌شوند. میزان فرسایش خاک در ایران به ۹ تن در هکتار رسیده که رقمی نگران‌کننده است. از سوی دیگر، متوسط بارندگی کشور ۲۳۰ میلی‌متر بوده که نصف میانگین جهانی است. با وجود توسعه سامانه‌های نوین آبیاری، هنوز مقدار قابل ‌توجهی از آب در بخش کشاورزی هدر می‌رود. 

دیپلماسی کشاورزی؛ کلید توسعه پایدار   

افزایش تولید زمانی ارزشمند است که بتواند به صادرات منجر شود. با وجود ظرفیت ۴۰۰ میلیون نفری بازارهای منطقه‌ای، ایران هنوز از تمام ظرفیت‌های خود برای صادرات محصولات کشاورزی استفاده نکرده است. در این زمینه، همکاری وزارت جهاد کشاورزی با وزارت امور خارجه برای تقویت دیپلماسی غذایی ضروری است.  

در سال‌های اخیر، برخی محموله‌های صادراتی به دلیل رعایت‌ نشدن استانداردهای کشور مقصد، برگشت خورده‌اند که نشان از ضعف در بسته‌بندی، بازاریابی و تدوین شیوه‌نامه‌های تجاری دارد. کاهش قیمت تمام‌شده، ارتقا کیفیت و هماهنگی با استانداردهای جهانی، سه عامل مهم برای گسترش صادرات کشاورزی محسوب می‌شوند.   

راهی که پیموده شد، راهی که باقی مانده است   

کشاورزی ایران پس از انقلاب اسلامی مسیر پرفرازونشیبی را طی کرده است. از افزایش ۵ برابری تولید تا خودکفایی در برخی محصولات راهبردی، پیشرفت‌های غیرقابل‌انکاری رقم خورده است اما چالش‌هایی مانند خرد شدن اراضی، وابستگی به بذرهای خارجی، بحران آب و خاک و ضعف در دیپلماسی غذایی همچنان مسیر توسعه پایدار را دشوار کرده‌اند.  

برای آینده‌ای مطمئن‌تر، افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیقات کشاورزی، اصلاح الگوی کشت، توسعه صنایع تبدیلی و حمایت از صادرات، راهکارهای کلیدی هستند. کشاورزی ایران اگرچه پیشرفت‌های مهمی داشته اما هنوز راه زیادی برای رسیدن به امنیت غذایی پایدار در پیش دارد.