کمپانی «هاوایین اگرونومیکس» در دشت مغان؛ در آینه اسناد - بخش نخست

به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ سابقه فعالیت‌های شرکت هاوایین اگرونومیکس(1) در ایران، به‌ویژه در دو حوزه اصلی، یعنی توسعه استان خوزستان و دشت مغان، توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. این شرکت در سال ۱۳۵۲ قراردادی مشابه دشت مغان، برای توسعه نیشکر خوزستان با وزارت کشاورزی و منابع طبیعی منعقد کرد. به نقل از وبگاه شرکت کشت‌و‌صنعت کارون:

"در مهرماه سال ۱۳۵۲، وزارت کشاورزی قراردادی برای خدمات مشاوره با شرکت اگرونومیکس منعقد کرد... [و در سال ۱۳۵۴]بر اساس این قرارداد، اجرای طرح کشت‌و‌صنعت نیشکر کارون آغاز شد. " (2)

این شرکت، در حالی که به شهروندان آمریکایی تعلق داشت، در لیبریا ثبت شده و دفتر مرکزی آن در هاوایی و حوزه فعالیتش نیز خارج از خاک ایالات متحده اعلام شده بود! این ساختار غیرمعمول، در پرونده‌ای که این شرکت در سال ۱۹۸۱ علیه دولت ایران به منظور مطالبه خسارت از محل دارایی‌های مسدودشده ایران در آمریکا مطرح کرد، مورد توجه قرار گرفت. دادگاه آمریکایی، علی‌رغم پافشاری شرکت، صلاحیت قضایی خود را برای رسیدگی به ادعای یک شرکت ثبت‌شده در لیبریا تایید نکرد.(3)

کمی بعد، این شرکت منحل شد. بررسی اسناد و سوابق کوتاه‌مدت آن نشان می‌دهد که گویا ماموریت اصلی این شرکت، انجام مطالعاتی در ایران بوده است. با بررسی بیشتر، می‌توان نتیجه گرفت که هزینه‌های چندین میلیون دلاری و فشار‌های سیاسی آشکار برای عقد قرارداد با شرکتی بی‌نام و نشان، جای بسی تامل دارد. جالب آنکه بیشتر مکاتبات مسئولان وزارت کشاورزی، منابع طبیعی و سازمان برنامه با اشاره به قید فوریت و تأکید بر لزوم پیگیری این قرارداد، حاکی از فشار‌های سیاسی فراوان برای تسریع روند فعالیت این شرکت در کشور بوده است.

در مجموع، با بررسی دقیق، این احتمال به ذهن متبادر می‌شود که این شرکت، صرفا ظاهری اقتصادی و پوششی برای اهداف و نهاد‌های امنیتی خاص آمریکا و اسرائیل داشته است؛ به منظور انجام بررسی‌های فنی و اقتصادی، و تدوین برنامه‌های ویژه برای مناطق خوزستان و دشت مغان.

ایران دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰: بهشت کمپانی‌های غربی، جهت «مطالعات توسعه سرزمینی»

«مطالعات توسعه سرزمینی» در یک منطقه، اطلاعاتی جامع از ابعاد زیستی، توپوگرافی(4)، هیدرولوژی(5)، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آن منطقه به‌دست می‌دهد. در حالی که فعالیت‌های گسترده اسرائیلی‌ها در دشت قزوین به شدت جلب توجه کرد، شایان توجه است که این، تنها حضور پررنگ جبهه غرب در ایران نبود. در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰، شرکت‌ها و سازمان‌های مختلفی به جمع‌آوری اطلاعات دقیق از مناطق مستعد ایران، مانند دشت قزوین و دشت مغان پرداختند.

"طرح دشت قزوین، راه را برای نفوذ گسترده اسرائیلی‌ها در کشاورزی ایران باز کرد. آنها تجربیات به‌دست‌آمده از این طرح را به سایر مناطق نیز پیشنهاد دادند. به عنوان نمونه، قرارداد بین شرکت کشت‌و‌صنعت قره‌تپه و شرکت اسرائیلی پلاسیم برای احداث یک واحد ۱۸۰ هکتاری آبیاری بارانی در کشت‌و‌صنعت شهریار و نیز طرح‌های کشاورزی در جیرفت، خوزستان و سیستان و بلوچستان از جمله این اقدامات است. "(6)

پیدایش هاوایین اگرونومیکس

اطلاعات دقیقی از منشا این شرکت در دست نیست؛ اما با جست‌وجوی عمیق در اسناد بین‌المللی، تنها یک مدرک در کتابخانه ملی استرالیا یافت شد که نشان می‌دهد این شرکت، در طی سال‌های فعالیت خود به عنوان زیرمجموعه‌ای از شرکت بزرگ «C. Brewer & Co» ثبت شده که از بزرگ‌ترین شرکت‌های هاوایی بوده است.(7)

مسئولان کلیدی شرکت بروئر از ابتدا تا زمان انحلال شامل افراد زیر بوده‌اند:

کاپیتان جیمز هانول (۱۸۲۶-۱۸۳۰): بنیان‌گذار شرکت
- هنری آگوستوس پیرس (۱۸۳۰-۱۸۴۳): مدیر پس از هانول
- چارلز بروئر (۱۸۳۵-۱۸۴۵): شریک و مدیر
- پیتر کوشمن جونز (۱۸۸۳-۱۸۹۱): رئیس شرکت
- شرمن پک (۱۸۶۱-۱۸۷۱): مدیر
- چارلز بروئر دوم (۱۸۵۹-۱۸۶۱): مدیر
- هنری آلفیوس پیرس کارتر (۱۸۶۲-۱۸۷۴): شریک و مدیر

هرچند نشانه‌هایی از ارتباط این شرکت با برخی خانواده‌های یهودی در آمریکا وجود دارد، اما اطلاعات دقیق و رسمی در این زمینه منتشر نشده است. شرکت بروئر سرانجام در سال ۲۰۰۶ منحل شد. برای بررسی بیشتر فعالیت‌های این شرکت در ایران، در ادامه این گرونده به اسناد مرتبط با هاوایین اگرونومیکس خواهیم پرداخت. 

----------------

پی‌نوشت‌ها

1Hawaiian Agronomics Company (International)

2https://karuncane.com/about-us/

 3https://www.casemine.com/judgement/us/591491abadd7b0493458c058

4 - توپوگرافی Topography یا عارضه‌نگاری عوارض طبیعی و مصنوعی سطح زمین را مطالعه می‌کند. 

5- هیدرولوژی (Hydrologoy) یا آب‌شناسی از دو کلمه Hydro به معنی آب و Logos به معنی شناسایی تشکیل شده است و به معنای وسیع کلمه، علم آب است. 

6 - ندا عظیمی زواره، «تحلیلی بر چگونگی همکاری پهلوی و اسرائیل در پروژه دشت قزوین»، فصلنامه مطالعات تاریخی، سال هفدهم، شمارۀ ۶۵، تابستان ۹۸، صص ۵ تا ۲۶.

8 -  National Library of Australia

8. Honiara: Village-City of Solomon Islands, 2022, pp. 247-296 (50 pages)/ 6 Building infrastructure from Honiara: Village-City of Solomon Islands on JSTOR  / j.ctv2tsxms7