
توسعه روابط تجاری مسکو و ریاض بر مدار کریدور شمال-جنوب

به گزارش خبرنگار اقتصاد معاصر؛ در سالهای اخیر، مسکو و ریاض رفتار سیاست خارجی کاملا فعالی از خود نشان دادهاند. نتایج سیاست خارجی هر دو کشور بازتاب یک مکانیسم تصمیمگیری پیچیده است که توسط منابع متعدد اطلاعرسانی میشود.
کاهش قیمت نفت بر اقتصاد ملی فدراسیون روسیه تاثیر داشته است. با وجود کاهش منابع بودجه و رکود اقتصادی، سیاست خارجی فدراسیون روسیه بسیار فعال بوده است. رویدادهای مهم دهه ۲۰۰۰ شامل حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر، حمله ایالات متحده به عراق، انقلابهای رنگی در اتحاد جماهیر شوروی سابق، بحران اقتصادی جهانی ۲۰۰۸ و انقلابهای عربی که از سال ۲۰۱۰-۲۰۱۱ خاورمیانه را لرزانده و پیامدهای آنها میشود. این تغییرات تاثیر عمیقی بر نظام سیاسی جهان و حکومت جهانی داشته است.
این تحولات مهم، سیاست خارجی مداخلهجویانه فدراسیون روسیه را تقویت کرده است. از جمله میتوان به مداخله نظامی در گرجستان در سال ۲۰۰۸، نزدیکی با چین و ایران و تقویت روابط دیپلماتیک با کشورهای خاورمیانه و اسلامی اشاره کرد. سیاست خارجی فعال فدراسیون روسیه به ویژه پس از انتخاب پوتین برای سومین دوره ریاست جمهوری در سال ۲۰۱۲ شتاب گرفت و در سال ۲۰۱۵ به اوج خود رسید، زمانی که مسکو با مشارکت فعال در جنگ داخلی سوریه، جامعه بینالمللی را غافلگیر کرد. عملیات روسیه در سوریه، اولین مداخله نظامی این کشور در منطقهای خارج از سرزمینهای شوروی سابق از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بود. از منظر جهانی، سیاست خارجی روسیه تاثیر قابل توجهی، به ویژه بر امور خاورمیانه دارد.
رابطه روسیه با خاورمیانه بر سه پایه احیای وجهه و اعتبار ملی خود به عنوان یک ابرقدرت در نبرد قدرت جهانی، نگرانیهای امنیتی و منافع اقتصادی استوار است. این عوامل در مورد روابط دوجانبه فدراسیون روسیه با عربستان سعودی نیز صدق میکند. یکی دیگر از عوامل مهم در تکامل روابط دوجانبه بین سعودی و روسیه، تغییر در درک ایالات متحده از تهدیدات امنیتی جهانی و منطقهای است. ریاض مانند همه کشورهای خلیج فارس، به ویژه پس از حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، در معرض رویکرد بیملاحظه و تهاجمی ایالات متحده قرار گرفته است.
در مواجهه با موضع واشنگتن، کشورهی خلیج فارس مجبور به اتخاذ برخی اقدامات متقابل شدهاند. از نظر تاریخی، روابط بین عربستان و فدراسیون روسیه تا حد زیادی تحت تاثیر وضعیت روابط بین ریاض و واشنگتن شکل گرفته است. با این حال، روابط سعودی و روسیه به گونهای تکامل یافته است که منافع اقتصادی و سیاسی و همچنین تاثیرات غیرمستقیم نبرد قدرت بین قدرتهای جهانی را در بر میگیرد.
ابعاد روابط اقتصادی مسکو و ریاض
در سال ۲۰۲۳، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، از عربستان بازدید کرد. اخیرا پوتین پیام کتبی به پادشاه عربستان سعودی ارسال کرد که در آن به روابط دوجانبه و راههای گسترش و تقویت روابط پرداخته شده بود. همچنین ورود ریاض به عنوان «شریک گفتوگو» در سازمان همکاری شانگهای، روابط گستردهتر ریاض با روسیه میتواند به حضور بیشتر در آسیای مرکزی، سازمان شانگهای و اوراسیا کمک کند.
برای ریاض، چندجانبهگرایی و توجه به منافع ملی، ایجاد نظم جهانی بیطرفتر، تقویت نظم جهانی چندقطبی، جامعنگر و همکاری با همه، در همکاری بیشتر با روسیه تعریف میشود. جدا از مذاکرات سیاسی و تبادل نظر در مورد مسائل منطقهای و بینالمللی، درک متقابل و همگرایی دیدگاهها در مورد مسائل مختلف و همچنین بیثباتی سیاستهای خاورمیانهای ایالات متحده، ریاض را به تنوع بخشیدن به اتحادهای خود سوق داده است. تلاشهای مشترک و همسویی نزدیکتر دیدگاههای ریاض و مسکو در مورد بحرانهای غرب آسیا و شمال آفریقا به تقویت روابط کمک کرده است.
در سالهای اخیر، انگیزههایی مانند تقویت صلح و امنیت، افزایش همکاریهای امنیتی بین دو کشور در مبارزه با تروریسم و تبادل اطلاعات، در گسترش روابط ریاض با مسکو نقش داشتهاند. حضور شرکت دفاعی روسیه در نمایشگاه عربستان سعودی، مشارکت رزمناو اصلی ناوگان شمالی در بندر جده عربستان سعودی در اوایل آوریل ۲۰۲۳ و ادامه خریدهای نظامی عربستان از شرکتهای دولتی روسیه، گویای تمایل ریاض به افزایش همکاریهای امنیتی و نظامی با مسکو است.
در حوزه دیگر، عربستان به دنبال میانجیگری در جنگ روسیه و اوکراین و همچنین با ایالات متحده در دیپلماسی بینالمللی بوده است. به طوری که عربستان «نقش موثری» در میانجیگری برای تبادل چندین سال زندانی بین اوکراین و روسیه ایفا کرد و در نخستین مذاکرات سطح بالا بین روسیه و ایالات متحده به میزبانی عربستان تلاش کرده است.
در بخش انرژی به عنوان مولفه مهم و تاثیرگذار، روسیه و عربستان دو تولیدکننده بزرگ نفت جهان هستند و گروه اوپک پلاس را رهبری میکنند. در سالهای اخیر، ریاض در برابر فشارهای غرب ایستادگی کرده و هماهنگی خود با مسکو برای مدیریت بازارهای انرژی و تصمیمگیریهای مربوط به صادرات نفت را حفظ کرده است.
با وجود اهمیت موضوع گذار انرژی و کربنزدایی جهانی، تعیین قیمت نفت و تثبیت آن برای هر دو بازیگر بسیار مهم است. بنابراین، همکاری در مواجهه با نوسانات شدید بازار نفت نقش مهمی در تضمین ثبات ایفا میکند.
علاوه بر این، مسکو و ریاض به افزایش همکاریهای تجاری و اقتصادی و گسترش همکاری در سرمایهگذاری علاقهمند هستند. از سال ۲۰۲۲، ریاض سرمایهگذاریهای خود را در بخش انرژی روسیه افزایش داده است. همچنین در سالهای اخیر افزایش سرمایهگذاریهای متقابل بین دو کشور در بخشهای مختلف از جمله انرژی، صنعت و فناوری ثبت شده است. در طول دهه گذشته، دو کشور بیش از ۴۰ پروژه سرمایهگذاری را در بخشهای مختلف، از جمله فناوری اطلاعات، حملونقل، زیرساختها و پتروشیمی به طور مشترک اجرا کردهاند. عربستان با تولید ناخالص داخلی سالانه بیش از یک تریلیون دلار و جمعیتی بیش از ۳۴ میلیون نفر، بزرگترین اقتصاد عربی است.
ریاض، کشورهای عضو بریکس و سازمان همکاری شانگهای را به عنوان مولفه مهم جهت افزایش نفوذ ژئوپلیتیکی خود میبیند. روابط گستردهتر ریاض با روسیه میتواند به حضور بیشتر در اتحادیه اقتصادی اوراسیا کمک کند. اگرچه فیصل علی ابراهیم، وزیر اقتصاد و برنامهریزی عربستان اظهار داشته که کشورش در حال ارزیابی مزایای پیوستن به بلوک اقتصادی بریکس است اما تلاشهای قبلی و آینده بریکس برای افزایش تجارت با استفاده از ارزهای ملی نیز میتواند به نفع عربستان سعودی باشد.
با توجه به اینکه ۸۰ تا ۹۰ درصد از تامین مواد غذایی اصلی عربستان به واردات وابسته است و با توجه به درگیریهای ژئوپلیتیکی و خطرات ناامنی غذایی، روسیه نقش مهمی در استراتژی امنیت غذایی سعودی ایفا میکند. عربستان با همکاری روسیه میتواند به راحتی مواد اولیه و غلات را تامین کند، هزینههای زنجیره تامین را کاهش و نیازهای استراتژیک و غذایی را برآورده سازد.
علاوه بر برنامه «چشمانداز ۲۰۳۰»، بخش مهمی از دیپلماسی اقتصادی عربستان، تبدیل ساختار اقتصاد به یک اقتصاد متنوع و پایدار، اصلاحات اساسی و تبدیل شدن به هاب تجارت و سرمایهگذاری جهانی و اتصال آسیا، اروپا و آفریقا است. در این راستا، روسیه و عربستان سعودی روابط اقتصادی خود را به طور قابل توجهی تقویت کردهاند، به طوری که تجارت دوجانبه بین دو کشور در سه ماهه اول سال ۲۰۲۵ تقریبا چهار برابر شده است. همچنین تجارت دوجانبه در سال ۲۰۲۴ بیش از ۶۲ درصد افزایش یافته است.
نقش کریدور شمال- جنوب
مسائلی مانند رقابتهای ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک میتوانند به درگیریها دامن بزنند. اگرچه چالشهای ژئوپلیتیک و اختلافات منطقهای احتمالا بر روابط بین دو کشور تاثیر بگذارد، ریاض تلاش خواهد کرد تا منافع منطقهای خود را با خواستههای غرب متعادل کند. بنابراین روابط بین عربستان سعودی و روسیه و همکاریهای دوجانبه در حوزههای مختلف از جمله بخشهای اقتصادی، انرژی و امنیتی احتمالا به توسعه خود ادامه خواهد داد. به نظر میرسد ظرفیت بالایی برای گسترش بیشتر این روابط در آینده وجود دارد.
اگرچه روسیه در میان مهمترین شرکای تجاری عربستان سعودی در سال ۲۰۲۴ نیست اما بحث در مورد افزایش تجارت دوجانبه و برنامههایی برای ایجاد منطقه آزاد تجاری در چارچوب اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) و سایر ظرفیتها مانند همکاری روسیه و جهان اسلام، تاسیس بانکهای اسلامی، کریدور شمال-جنوب، میتواند تجارت دوجانبه روسیه و عربستان سعودی را گسترش دهد.
در این راستا، در سال گذشته نخستین محموله ریلی به ارزش ۲۵۰ میلیون دلار با عبور از ایران و از طریق کریدور شمال-جنوب از روسیه به عربستان ارسال شد. این امر، از بسیاری جهات به تقویت تجارت بین روسیه و عربستان سعودی کمک میکند. نخست، میتواند مسیر جدیدی برای حملونقل کالا بین دو کشور فراهم کند. در حال حاضر، کالاهایی که بین روسیه و عربستان سعودی حمل میشوند باید از طریق یک کشور ثالث مانند ترکیه حمل شوند که میتواند زمانبر و پرهزینه باشد. اما حملونقل از طریق ایران میتواند مسیری مستقیمتر و کارآمدتر برای حملونقل کالا بین دو کشور فراهم کند.
دوم، این محمولهها میتواند به افزایش حجم تجارت بین روسیه و عربستان سعودی کمک کند. در حال حاضر، حجم تجارت بین دو کشور نسبتا کم است. ارسال از طریق ایران میتواند با آسانتر و مقرونبهصرفهتر کردن تجارت بین کسبوکارها، به افزایش حجم تجارت کمک کند.
در مجموع، حمل بار روسیه و سعودی از طریق ایران با استفاده از کریدور شمال-جنوب میتواند از چندین طریق به افزایش تجارت بین دو کشور کمک کند. این امر میتواند با افزایش صادرات و واردات، کاهش هزینههای حملونقل و افزایش حجم تجارت، به نفع اقتصاد هر دو کشور باشد.
همچنین، این محموله میتواند نشانهای از تغییر چشمانداز ژئوپلیتیکی در خاورمیانه باشد. این امر نشان میدهد که روسیه و عربستان سعودی، با وجود سابقه طولانی رقابت، مایل به همکاری هستند که به همکاری بیشتر بین دو کشور در زمینههای دیگر، مانند امنیت و انرژی منجر میشود.
علاوه بر این، روسیه و عربستان سعودی سابقه طولانی رقابت در خاورمیانه دارند. با این حال، آنها در سالهای اخیر همکاری نزدیکتری با هم داشتهاند. ارسال محموله از طریق ایران نشانه دیگری از این همکاری است و میتواند به کاهش تنشها در خاورمیانه و ارتقای ثبات در منطقه کمک کند.